Hoe dacht Andrej Tarkovski? Over de nieuwe tentoonstelling in Eye

Een kamer van ruïnes waar de diepste wensen uitkomen. Echte wensen, dat wel. “Toen een bezoeker eens wenste dat zijn dierbare beter werd, vond hij de dierbare dood en zichzelf rijk”, vertelt Stalker. Hij is de hoofdpersonage uit wat misschien wel Tarkovski’s meest bekende film is, Stalker uit 1979. De film vertelt over de Zone, een verboden gebied waar bovennatuurlijke krachten woekeren. Niemand keert terug, maar de wensenkamer blijft roepen. Daarom is er Stalker, een gids die de mensen binnen smokkelt. Zo’n arena van vragen en vervreemding karakteriseert de Russische regisseur Andrej Tarkovski (1932 – 1986). De plek waar hij geboren werd, het dorp Zavraje vlakbij Moskou, was ook strikt bewaakt onder de Sovjetpolitiek. De wensenkamer moet daar gevoeld zijn, in de eeuwige strijd tussen innerlijk verlangen en opgelegde alledaagsheid. Buiten de rigide regels van de Sovjetcinema vond Tarkovski een manier om dit soort verhalen te verbeelden. Zijn films volgen nauwkeurig hoe hij dacht over kunst.

Net als leven

Dromen en herinneringen, heden en verleden lopen door elkaar in zijn films. Toch ziet Tarkovski film als de beste kunstvorm om dicht bij het ‘echte’ leven te geraken. Van alle kunsten staat film het dichtst bij de manier waarop mensen denken. Dat lijkt tegenstrijdig, maar is geheel in lijn met hoe Tarkovski denkt over werkelijkheid. Hij ziet het als één spirituele zoektocht naar onze ‘innerlijke stem’, die alleen gehoord kan worden via het magische. Zijn films zouden zelfs ‘hiërogliefen van absolute waarheid’ zijn; beter in staat om betekenis te onthullen dan wetenschap. De tentoonstelling in Eye laat deze filosofie over kunst en leven zien. Naast precies gekozen fragmenten uit zijn films, die Tarkovski’s ‘poëzie van het beeld’ laten zien, worden ook privéherinneringen getoond; brieven, scenario’s en Polaroids.

De spiegel

“Eenieder die wenst om naar mijn films te kijken als naar een spiegel, zal zichzelf zien.” Tarkovski geloofde dat kunst de kunstenaar verlaat zodra het af is en bekeken wordt. Dan bestaat alleen nog een gesprek tussen de kunst en de kijker. De film gaat als het ware een eigen leven leiden, verandert van vorm en betekenis. Sommigen zullen een gesprek zien, anderen vooral zichzelf. Om dat te kunnen ervaren, vertoont Eye naast de tentoonstelling ook de zeven speelfilms van Tarkovski in de cinemazalen, waaronder De spiegel, gemaakt in 1974. Deze film wordt vaak gezien als zijn meest persoonlijke werk. De hoofdpersoon herbeleeft zijn jeugd tijdens een zware zenuwinzinking. Kinderherinneringen, nieuwsbeelden en gedichten van zijn vader lopen door elkaar. Toen de film uitkwam stuurden kijkers woeste of juist ontroerde brieven aan Tarkovski. Het maakte veel los, misschien door de grillige stijl van lange shots en vreemde kleuren. “Ik heb precies zo’n jeugd gehad”, schreef iemand. “Hoe kon u dat toch weten?”

Kapot

“Als je naar betekenis zoekt, mis je alles wat gebeurt. Er is geen manier om kunst te analyseren zonder het kapot te maken.” Volgens Tarkovski kan interpreteren niet zonder vernielen. Een gesprek tussen kunst en kijker is het enige wat bestaat. Film hoort niet uit te leggen, maar een gevoel over te brengen. Uit dat gevoel, welke emotie ook, worden dan vanzelf gedachten geboren, aldus Tarkovski. In 1977 schreef hij een boek over zijn kunstbeschouwing, De Verzegelde Tijd. Tarkovski schrijft dat hij altijd op zoek is naar een manier om het emotionele onlogische, dus een herinnering of een droom, te vangen. Dat doet hij bijvoorbeeld door a chronologische montages. Op deze manier verzegelt hij de tijd, laat hij haar stilstaan, versnellen of vertragen. Naast de tentoonstelling en films, organiseert Eye ook speciale avonden. Dus niet om uit te leggen, maar om te praten. Zo komen jonge kunstenaars, waaronder schrijver Helena Hoogenkamp, vertellen hoe Tarkovski hen beïnvloedde. Ook is er een collegereeks door Ruslanddeskundige Otto Boele en worden er Tarkovskiaanse films vertoond. Alles om Tarkovski’s kunst niet kapot te maken.

Andrei Tarkovsky – The Exhibition, 14 September – 6 December 2019