Not a Map, but a Trace: over landschappen en koloniale beelden

Landschappen zijn nooit neutraal: de manier waarop ze worden afgebeeld is altijd een politiek statement dat wordt omgezet in beeldtaal. Lokale filmmakers die zich bezighouden met dekolonisatie zijn gevoelig voor historische wonden en zijn zich dus al lang bewust van het belang van beelden van een land dat is gestolen, beschadigd en waar het kolonialisme door gedwongen grenzen is ingegrift. Maar voor plaatsen die ooit (of nog steeds) koloniën van Rusland en de Sovjet-Unie waren, is dit discours nauwelijks aanwezig in het publieke debat. Hun geschiedenis wordt nog altijd zelden erkend als het verhaal van kolonisatie.

Het gebrek aan een discours over dekolonisatie speelt een belangrijke rol in het programma Not a Map, but a Trace, dat bestaat uit filmvertoningen in het Eye Filmmuseum, een tentoonstelling in MACA en een onlineprogramma op de Eye Film Player. De films in dit programma onderzoeken de fysieke aarde als meest expliciete getuige van koloniaal geweld. Ze bestuderen vooral beschadigde landschappen als locatie van historisch geheugen, grensgebieden die breuklijnen vormen en wegen als ruimtelijke verbindingen. Door aandacht te besteden aan het zo in beeld brengen van land, keert het programma zich tegen een imperialistische manier van het filmisch in kaart brengen: net zoals de Franse en Britse rijken in de begindagen van de cinema, gaven de Russische en Sovjetstaten opdracht om films te maken in 'exotische' uithoeken van hun rijken, waarbij film fungeerde als een controle-instrument.

Het programma Not a Map, but a Trace eigent zich het proces van filmisch in kaart brengen opnieuw toe om alternatieve geografieën van landen en plaatsen op te sporen die voorheen werden gedomineerd door het Sovjetrijk.

Postsocialistische architectuur

Het programma draait om twee sleutelbeelden: een beschadigd landschap en een (spoor)weg - een statische en een mobiele manier om ruimte in de film te verkennen. Het beeld van de ruïne uit de experimentele film Ruins in Reverse (2021) van Olena Newkryta vormt het hoofdtraject van het programma. De film onderzoekt de ruïnes van typische Sovjetflats in het Zuid-Oekraïense steppenlandschap. Dit bekende beeld, dat verwijst naar de Sovjetgeschiedenis, toont hoe materiële ruimtes getuigen kunnen zijn van historische trauma's. Newkryta’s film bekijkt dergelijke ruïnes niet met een nostalgische blik, zoals zo vaak gebeurt in kunst die zich bezighoudt met postsocialistische architectuur. In plaats daarvan zijn de ruïnes in deze film een mogelijke bron om het traumatische verleden te verwerken en een nieuwe toekomst tegemoet te gaan.

Het tweede hoofdmotief is dat van een spoorweg die wordt belichaamd in de tentoonstelling in MACA. Filminstallatie A State in a State (2022) van Tekla Aslanishvili portretteert de ontwrichting van de spoorweginfrastructuur in de Kaukasus. Tijdens een ontmoeting met een spoorwegarbeider krijgt het publiek verhalen te horen die een licht werpen op ruimtelijke schade, fragmentatie en mislukte verbindingen. Daarmee sluit de film aan op het algemene motief van het programma, namelijk dat van landschappen die beschadigd zijn door imperialistische infrastructuren.

Utopia ten tijde van oorlog

Hoe beschouwen we deze visuele erfenis als de imperiale fantasie omslaat in echt geweld en oorlog? Welke films vormen een uitdaging voor imperialistische beeldtaal? De eerste stap in dit programma is kijken naar wat er overblijft: de beschadigde landschappen die niet langer denkbeeldige het toneel zijn voor een gelukkige socialistische samenleving, maar stille getuigen van een repressief verleden. Naast vernielde wegen wordt het motief van schade op naar voren gebracht in de fragiele grenzen in Letters to Max (Eric Baudelaire, 2014) en Extinction (Salomé Lamas, 2018), in de verlaten landschappen in Georgica (Sulev Keedus, 1998) en Moscow Time, in de militaire conflicten in The Lighthouse (Marya Saakyan, 2006) en Volcano (Roman Bondarchuk, 2018), en abstracter, in de esthetiek van vervreemding die veel van de getoonde films gemeen hebben.

Het samenstellen van een programma dat het kolonialisme van de Sovjet-Unie aan de kaak stelt, vereist het navigeren door een complex landschap van keuzes en overwegingen. Mijn programma probeert het geweld bloot te leggen dat inherent is aan utopieën en benadrukt het falen van socialistische dromen die zich manifesteren in grensconflicten. Het utopische motief blijft aanwezig in de beelden van futuristische constructies en infrastructurele dromen: het wordt een esthetische strategie om de toekomstgerichte communistische ideologie te verwerken en alternatieve toekomsten te openen. Omdat State in a State gaat over infrastructuur die de Kaukasus verbindt met Turkije en Europa - dus niet over post-Sovjet infrastructuur - gaat de film verder en creëert hij nieuwe mentale verbindingen.

Als dit programma al kan worden benaderd in termen van geografie, dan zou het om een heterogene geografie moeten gaan die het begrip post-Sovjet overstijgt en ruimte biedt om verschillende paden van relationaliteit te weven met andere plaatsen, te beginnen met Amsterdam. Is er ruimte voor een utopie en nuance in tijden van oorlog? Misschien niet. Toch is het voor degenen die in de veiligheid van Europese steden leven van cruciaal belang om na te denken over de onderliggende oorzaken van oorlog en geweld.

Het doel van dit programma is niet om een kaart te maken - dat is een onmogelijke taak, tenzij we terugkeren naar de bekende totalitaire visies. Het doel is eerder om een net te weven - om de lijn te volgen die van het ene knooppunt naar het andere loopt, met ook Amsterdam als een van die kruispunten.

Over Kseniia Bespalova

Kseniia Bespalova is onafhankelijk filmonderzoekster en Programmeur van de toekomst bij Eye Filmmuseum, Amsterdam. In haar onderzoeksproject brengt zij een filmische weergave van landschappen, ontginning van grondstoffen en kolonialisme samen. Kseniia werkt samen met het Amsterdamse kunst- en onderzoekscollectief Fuck Healing (?) en maakt deel uit van het preselectieteam voor Europese korte films van het Sarajevo Film Festival. Haar interesses gaan onder meer uit naar dekoloniale cinema uit ex-Sovjetstaten, milieucinema en de begrippen land, grens en kosmopolitiek. Ze studeerde Cum Laude af aan de rMA-opleiding Mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam.