Visschubben op uw schoot

De recente overstromingen in Limburg, Duitsland en België toonden maar weer eens de verwoestende kracht van water. Voor veel mensen was het een wake-upcall. Kunnen we in de toekomst nog samenleven met het water? Films als Waterworld (Kevin Reynolds, 1995), The Shape of Water (Guillermo del Toro, 2017) en Beasts of the Southern Wild (Benh Zeitlin, 2012) lieten al zien wat er gebeurt als mens en water(wezens) samenkomen. Wat als de mens ten opzichte van de rest van de natuur geen privileges meer heeft?

Cinema kan ons helpen een beeld te vormen van de wereld zoals we die graag willen bewonen, is de aanname achter de programmareeks Cinema Ecologica. In ‘afleveringen’ rond verschillende thema’s zet Eye Filmmuseum daarmee klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit op de filmagenda. De eerste aflevering, getiteld ‘Mensen met kieuwen’, zit vol mythische en dystopische visioenen.

In het fantastisch sinistere Franse drama Évolution (Lucile Hadzihalilovic, 2015) zit de horror ook niet aan de buitenkant maar diep vanbinnen. Het overweldigende gebrul van de oceaan vormt de onheilspellende grens van een geïsoleerde gemeenschap, vol identiek ogende kinderen en mysterieuze moeders. Zelden oogde de zee zo angstaanjagend als in deze film. Évolution speelt knap in op de angst om opgeslokt te worden – door de peilloze zee, door de moeder.

Onbegrensd

Dat samengaan met de natuurlijke wereld hoeft niet altijd een bedreiging te zijn voor ons al te grote menselijk ego. De Belgische kunstenaar Johan Grimonprez buigt zich in zijn artist talk over de beloftes van een symbiotische ecologie van mens en dier. Werk van Grimonprez is ook te zien in de tentoonstelling The Unknown Mine Zone in Transnatural, die gelieerd is aan Cinema Ecologica. Daar is ook het werk Weaving Water te zien van Bela Rofe, die vrouwenhaar verweeft met algen, en zo ook met behulp van symbiose teruggaat naar de oorsprong van het leven.

Filosoof René ten Bos kan ons in deze onbestemde toekomst een denkrichting aangeven. Hij beschrijft in zijn geweldige boek Water (2014) hoe we ook in ons denken beïnvloed kunnen worden door zee en rivieren – de vloeibaarheid ervan, het veranderlijke, het vormloze, het onbegrensde. Hij lokt uit tot meer waterig denken; denken dat meervoudig is, het tegenovergestelde van eenduidig denken. Het betekent dat je durft mee te deinen op de stroom van de gebeurtenissen, dwalend, niet bang om te verdwalen. Ten Bos: ‘Water [grijpt] niets definitief vast. Water, dat is raken, maar niet grijpen. Of begrijpen.’

Wegtoveren

Vooralsnog is water voor de meeste mensen vooral iets om bang voor te zijn. De grootste naderende ramp, de klimaatverandering, vormt al een tijd een steeds belangrijker onderwerp in korte films. Eye vertoont onder meer That Which Is to Come Is Just a Promise van het Berlijns/Milaanse collectief Flatform. Op de eilandengroep Tuvalu in de Stille Oceaan filmde Flatform in één lang shot de bewoners van Funafuti wadend door het water, om plotseling in een knappe beeldbewerking het water ‘weg te toveren’. Met de wetenschap dat deze archipel van negen kleine eilanden de komende dertig jaar volledig zal worden overstroomd door de oceaan, wordt de film een vorm van magisch denken.

Het Vlaamse theatergezelschap De Nieuwe Tijd wilde iets doen met hun wanhoop over de naderende klimaatcatastrofe. Ze besloten om met muziek afscheid te nemen van de wereld zoals we die kennen, ‘zodat we nog meer konden beseffen wat we op dit moment aan het verliezen zijn’. Ze schreven een requiem voor de wereld en speelden deze op een smeltende gletsjer op Groenland, met medewerking van lokale koren. Het resultaat is de film Requiem for the World As We Know It (2020).

Ook Desert 79°: 3 Journeys Beyond the Known World (2010) van Anna Abrahams wil over de randen van de kenbare wereld kijken. Opnames van het ongenaakbare landschap van Spitsbergen, gefilmd in verschillende tinten wit, worden afgewisseld met verslagen van drie historische poolreizen. Een daarvan verhaalt over de verbaasde Inuit die John Ross tegenkwam in Arctisch Canada. Zij dachten dat ze de enige mensen op aarde waren. Voor hen bestond er niets anders dan het landschap dat ze kenden en waarin ze net konden overleven. Wat je ziet, is wat je weet. En omgekeerd: wat je weet, is wat je ziet.

Amfibie

Veel techno-optimisten vertrouwen erop dat we ons tegen het wassende water kunnen beschermen met behulp van nieuwe technologieën, een soort Deltaplan Plus. Hoe dat in de verre toekomst de maatschappij nog verder zou kunnen verdelen, toont de bijzondere herontdekking Plan Delta (1989) van Bob Visser. Het schetst een fantasievol, gestileerd en duistere toekomstbeeld, met het Deltaplan-werkeiland Neeltje Jans als decor. Rond het jaar 2300 leven hier twee groepen mensen die door de watersnoodramp van 1953 geïsoleerd zijn geraakt van andere bevolkingsgroepen. De rijke elite botst met de inwoners van Plan Delta, die het minder goed hebben getroffen. Postpunkband Tuxedomoon maakte de soundtrack.

Kan de mens misschien op den duur terug evolueren tot vis of amfibie? Een knotsgek idee natuurlijk, maar twee kortfilms tonen hoe dat zou kunnen uitpakken: The Walking Fish (Thessa Meijer, 2018) en The Space Between Us (Marc S. Nollkaemper, 2015). Die laatste is een korte sciencefictionfilm, gemaakt als afstudeerfilm aan de Filmacademie. Op een bijna verlaten onderzoeksinstituut genaamd Beacon is het laatste restje van de mensheid gedwongen om met zuurstofmaskers te overleven vanwege de immense luchtvervuiling. Het overleven van de mensheid ligt mogelijk in handen van een gevangen zeewezen genaamd Adam. Hij kan mensen voorzien van vissenkieuwen, want “uiteindelijk zal de zee ons niet sparen”. Alleen samensmelten biedt nog uitkomst.

‘Alle dingen zijn water of uit water voortgekomen’, wist Thales van Milete al rond 600 voor Christus. ‘Niet de mens, maar het water is de realiteit van alle dingen.’ Dit waterig denken is De Ambassade van de Noordzee op het lijf geschreven. Tijdens Onder NAP gaat die organisatie dieper in op het idee dat de Noordzee en het leven in de zee van zichzelf is, in navolging van Bruno Latours The Parliament of Things. De dingen, planten, dieren, microben en mensen in en rond de Noordzee zouden een politieke stem moeten hebben. Het niet-menselijke leven wordt niet voldoende vertegenwoordigd, net als het leven van toekomstige mensen en niet-mensen. De Ambassade van de Noordzee wil de zee in haar eigen waarde laten. Is er hier in de toekomst nog plek voor de mens? Misschien als we het water raken, zonder het te willen grijpen.