Vrouwen die naar mannen kijken: voorbij de female gaze

Als ik mensen vertel dat ik een programma maak over ‘vrouwelijke regisseurs die naar mannen en mannelijkheid kijken’, dan is de eerste reactie steevast: “Oh, zoals in Beau travail van Claire Denis?” En inderdaad, dit is het bekendste en meest duidelijke voorbeeld van zo’n film, en ook de film die me aanzette om dit programma samen te stellen.

Een programma maken met exclusief vrouwelijke regisseurs kan snel aanvoelen als een valstrik. Doe ik nu niet – als vrouw – zelf mee aan het uitsluiten en classificeren van vrouwelijke kunstenaars door hun ‘blik’ naast die van hun mannelijke collega’s te plaatsen? En zijn de classificaties ‘vrouwen’ en ‘mannen’ geen uiting van een veel te binaire manier van denken, die niet meer past in deze tijd?

In beide bedenkingen zit een grond van waarheid, maar, kijkend naar het voorbeeld van Beau travail, voel ik dat dit programma hoe dan ook waardevol is. Hoe Claire Denis in deze film met de uitwisseling van blikken speelt, de male gaze omdraait... Haar female gaze is niet zomaar een ‘vrouwelijke blik’ maar een opzettelijk commentaar op die male gaze.

Dat bewustzijn is dan ook waar ik in dit programma oog voor heb. Zo is er aandacht voor het unieke perspectief van vrouwelijke makers; het perspectief van buitenstaanders die van een afstand kijken naar de wereld van mannen – een wereld waar zij normaal geen toegang toe hebben. Dit wordt heel duidelijk in de korte documentaires waar mijn programma mee opent: Vers la tendresse (2017) van Alice Diop en I Want To Go Higher (2023) van Amanda van Hesteren. In beide films dringen de vrouwelijke makers binnen in groepen mannen en tonen zo hoe zij omgaan met relaties en vrouwen. Ze laten zien hoe ook zij op dit vlak soms slachtoffers zijn van het patriarchaat en de strenge ‘regels’ waaraan zij moeten voldoen om zichzelf een ‘man’ te kunnen noemen.

Alice Diop doet dit door vier mannen uit de Parijse voorsteden te interviewen, die zich gedragen zoals van hen verwacht wordt, maar al snel wordt duidelijk dat er andere verlangens spelen. Amanda van Hesteren werpt haar ontwapenende blik op enkele mannelijke modellen, die naar Thailand vertrekken om aan zichzelf te werken. Ook hier komen we via gesprekken met de filmmaker meer te weten over hun onzekerheden. Beide makers slagen er zo in om door het hardgemaakte oppervlak van deze mannen te breken.

Keerzijden van dezelfde medaille

De afstand waarmee deze vrouwelijke makers kijken, is overigens slechts een schijnbare afstand. Beide werelden zijn twee keerzijden van dezelfde medaille, die elkaar steeds beïnvloeden en waarvan de grenzen – gelukkig – steeds meer vervagen. Het grote verschil is dat de onderdrukte positie van de vrouw, en in het bijzonder die van de niet-witte, niet-heteroseksuele vrouw, hen verplichte al veel eerder na te denken over wat een begrip als ‘vrouwelijkheid’ betekent. Denk maar aan de befaamde zin uit Le deuxième sexe van Simone de Beauvoir: ‘Je bent niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt.’ Is het dan niet logisch dat vrouwen ook zijn gaan kijken naar de implicaties van begrippen als ‘mannelijkheid?’

In The Man Who Envied Women (1985) van Yvonne Rainer, de slotfilm van mijn programma in de filmzalen van Eye, wordt er op een hele andere manier gekeken naar mannelijkheid, namelijk vooral op een sarcastische, grappige manier naar de voordelen die mannen halen uit het patriarchaat; hoe ze het gebruiken om bijvoorbeeld hun eigen overspel goed te praten. De film is geworteld in de – misogyne – psychoanalyse, en gebruikt dat juist als een soort ‘wapen’, net zoals Laura Mulvey dat tien jaar eerder deed in haar beroemde essay Visual Pleasure and Narrative Cinema (1975). Hierin gebruikte ze verschillende concepten van Freud en Lacan om aan te tonen dat de klassieke Hollywoodcinema de toeschouwer onvermijdelijk in een mannelijke subjectpositie plaatst met de vrouw op het doek als object van verlangen, en zette zo het bejubelde én beruchte concept van de male gaze op de kaart.

Tongue-in-cheek

Dit sarcasme, deze tongue-in-cheek-manier van kijken naar deze mannelijke wereld, zien we ook in Le bonheur (1965) – de titel hoort vooral niet letterlijk genomen te worden – van Agnès Varda. Deze film maakt deel uit van de online pendant van het programma, die vanaf 21 juli te zien is op het streamingplatform Eye Film Player. Weer kijken we naar overspel en hoe weinig implicaties dit lijkt te hebben voor de man. De vrouwen hebben – bewust – heel weinig te zeggen, en aan het einde van de film wordt duidelijk dat de situatie voor de vrouw allesbehalve ‘het geluk’ brengt.

De films die ik hier noem zijn maar een greep uit het programma, maar ze geven al aan hoe gevarieerd die vrouwelijke blik kan zijn. In de expositie, die op 12 juli opent in MACA, wordt er voornamelijk gekeken naar hoe hedendaagse makers dit begrip uitdagen én herdefiniëren, ook in andere kunstdisciplines, zoals de videokunst, mode en fotografie. Zo zien we in het werk Heaven (1997) van Tracey Moffatt hoe de male gaze op een brutale manier wordt omgekeerd, wanneer ze haar camera richt op surfers die zich naast een Australisch strand omkleden bij hun auto’s. Ook zien we onderzoekende, of tedere blikken; bijvoorbeeld modeontwerpster Sky Verbeek, die door middel van stoffen en patronen analyseert wat mannelijkheid definieert. Of in het werk van fotograaf Angie Dekker, die haar lens met zo’n intimiteit richt op haar partner, waardoor een kwetsbaarheid ontstaat die we zelden te zien krijgen.

Door de lens van vrouwelijke makers toont dit programma de complexiteit van mannelijkheid en de impact van het patriarchaat, met genoeg ruimte voor humor, ironie en zelfreflectie. De werken dagen ons uit om na te denken over de maatschappelijke structuren die mannelijkheid beïnvloeden en de gevolgen daarvan voor zowel mannen als vrouwen. Het is geen simpelweg indelen van vrouwelijke makers in een aparte categorie, maar eerder een erkenning van de schijnbare buitenstaander die vanuit de periferie de wereld van mannen observeert, zowel nu als vroeger. Om zo vrouwelijke makers te bevrijden van de enkelvoudige (fe)male gaze, en te streven naar een filmwereld voorbij de gendered gaze.

Over Korée Wilrycx

Korée Wilrycx (Antwerpen, 1993) studeerde met onderscheiding af aan Luca School of Arts in Brussel, waar ze films maakte met uiteenlopende thema’s, steeds met een onderzoekende blik, een focus op intimiteit en een drang om het heteronormatieve, patriarchale raamwerk te doorbreken. Ze behaalde haar master in Filmstudies en Visuele Cultuur aan de Universiteit van Antwerpen, waar haar liefde voor film zich verder ontwikkelde; niet enkel als maker, maar ook als toeschouwer, criticus en onderzoeker. Haar thesis focuste op de portrettering van biseksualiteit in film en zo verdiepte ze haar onderzoek naar gender en seksualiteit in de zevende kunst. Met dit elan gaat ze verder in Eye, deze keer vanuit de rol van programmeur, waar ze het talentontwikkelingstraject Programmeurs van de toekomst volgt.

De films die ik hier noem zijn maar een greep uit het programma, maar ze geven al aan hoe gevarieerd die vrouwelijke blik kan zijn. In de expositie, die op 12 juli opent in MACA, wordt er voornamelijk gekeken naar hoe hedendaagse makers dit begrip uitdagen én herdefiniëren, ook in andere kunstdisciplines, zoals de videokunst, mode en fotografie. Zo zien we in het werk Heaven (1997) van Tracey Moffatt hoe de male gaze op een brutale manier wordt omgekeerd, wanneer ze haar camera richt op surfers die zich naast een Australisch strand omkleden bij hun auto’s. Ook zien we onderzoekende, of tedere blikken; bijvoorbeeld modeontwerpster Sky Verbeek, die door middel van stoffen en patronen analyseert wat mannelijkheid definieert. Of in het werk van fotograaf Angie Dekker, die haar lens met zo’n intimiteit richt op haar partner, waardoor een kwetsbaarheid ontstaat die we zelden te zien krijgen.

Door de lens van vrouwelijke makers toont dit programma de complexiteit van mannelijkheid en de impact van het patriarchaat, met genoeg ruimte voor humor, ironie en zelfreflectie. De werken dagen ons uit om na te denken over de maatschappelijke structuren die mannelijkheid beïnvloeden en de gevolgen daarvan voor zowel mannen als vrouwen. Het is geen simpelweg indelen van vrouwelijke makers in een aparte categorie, maar eerder een erkenning van de schijnbare buitenstaander die vanuit de periferie de wereld van mannen observeert, zowel nu als vroeger. Om zo vrouwelijke makers te bevrijden van de enkelvoudige (fe)male gaze, en te streven naar een filmwereld voorbij de gendered gaze.