De films van Ed van der Elsken

Ed van der Elsken was het enfant terrible van de Nederlandse fotografie en heeft daarop een onuitwisbare stempel gedrukt. Zijn werk kenmerkt zich door zijn eigenzinnige wijze van werken en persoonlijke stijl – instinctief en onconventioneel – en een grote betrokkenheid bij het onderwerp. Hij was niet geïnteresseerd in geraffineerde kunstfoto’s, hij streefde niet naar het ‘perfecte plaatje’ van een observerende fotograaf, maar hij dompelde zich helemaal onder in een werkelijkheid die hij van binnenuit fotografeerde op zijn eigen intuïtieve manier. Hij maakte dynamische beelden die zich kenmerken door sfeer en visuele kracht en door grote persoonlijke betrokkenheid, en niet zozeer door technische of formele perfectie.

Als 25-jarige trekt Van der Elsken naar Parijs en fotografeert daar het leven op straat, dronkaards, clochards, studenten. Hij vindt aansluiting bij een groep ontheemde bohemiens die deel uitmaken van het Parijse nachtleven. Van der Elsken fotografeert gretig het leven zoals dat voor zijn camera opdoemt en zijn foto’s trekken de aandacht van curatoren van het MoMA en het Art Institute in Chicago. Hij brengt deze foto’s samen in zijn eerste fotoboek Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés dat in 1956 verschijnt en internationaal een succes is. In de jaren erna blijft het fotoboek een belangrijk medium voor Van der Elsken, terwijl hij in die jaren ook de film als uitdrukkingsvorm zal ontdekken.

Net als in de meer dan twintig fotoboeken die hij tijdens zijn leven zou maken, stelden films hem in staat beelden naast elkaar te zetten, sequenties te maken, de denkbeeldige ruimte tussen de foto’s te laten spreken en een eigen commentaar toe te voegen. Geluid is een belangrijk onderdeel van zijn films. Niet alleen vanwege het commentaar dat hij zelf inspreekt en de muziek die hij toevoegt, maar vooral ook door de korte gesprekjes die hij heeft tijdens de filmopnamen en de omgevingsgeluiden. Zijn karakteristieke stem is een onlosmakelijk deel van de film en de microfoon is voor Van der Elsken het audio-equivalent van de fotocamera.

Van der Elskens films vielen tijdens zijn leven al op als belangwekkend en vernieuwend door hun cameravoering, beeld-uitsnedes, montage en door hun nieuwsgierige en eigenzinnige blik. Toch waren zijn films tijdens zijn leven minder bekend dan zijn foto’s en fotoboeken. Redenen hiervoor waren dat veel van zijn films zijn gemaakt in opdracht van televisieomroepen of andere opdrachtgevers en niet vaak als zelfstandige producties vertoond werden. Ook waren er technische of praktische redenen, zoals het feit dat films op televisie vaak werden vertoond op ‘dubbelband’. Daarbij stonden beeld en geluid op aparte dragers waardoor deze films niet geschikt waren voor vertoning in een reguliere bioscoop.

Ook de films die Van der Elsken op 8mm draaide waren niet geschikt voor het filmtheater. De films waren derhalve sporadisch te zien – pas na zijn dood in 1990 zou dat veranderen, waarna ook de belangstelling voor zijn films een vlucht nam. Films die nog in het bezit waren van de familie werden aan Eye Filmmuseum overgedragen, wat Eye aanspoorde deze films te conserveren en te ontsluiten door in 1997 een uitgebreid retrospectief te organiseren.

Door de inspanningen van omroepen, musea en uitgeverijen zijn veel films in de jaren 2000 ook op DVD verschenen, niet altijd vervaardigd van het beste uitgangsmateriaal en met als onvermijdelijke uitwas dat veel films nu in slechte kwaliteit op YouTube te zien zijn. Om de films van Ed van der Elsken optimaal te ontsluiten vonden Eye en de erven Van der Elsken het tijd dat de films in de best mogelijke kwaliteit online beschikbaar zouden komen op het eigen digitale platform van Eye, de Eye Film Player.

De selectie van films die nu op de Eye Film Player te zien zijn is in overleg met de erven Van der Elsken tot stand gekomen. De belangrijkste films van Van der Elsken zijn te zien in nieuwe digitale masters van het meest originele uitgangsmateriaal en zorgvuldig kleur-gecorrigeerd. De digitale masters maken het ook mogelijk de films digitaal op het grote doek in de bioscoop te vertonen. De selectie van films, lang en kort, laten het filmwerk van Van der Elsken in al zijn facetten zien.

Hij maakte lyrische reportages over fietsen in Amsterdam, of over handen die van geboorte tot de dood het verhaal van een leven vertellen. Hij filmde de kunstenaar Karel Appel en voormalig Stedelijk Museum-directeur Willem Sandberg, die de vernieuwende kunst van het begin van de jaren zestig naar Amsterdam bracht. Appel en Sandberg stelden Van der Elsken in staat zijn verbondenheid met de nieuwste kunst in zijn films tot uitdrukking te brengen.

Van der Elsken is een chroniqueur van zijn tijd, niet alleen van het naoorlogse Parijs, maar vooral ook van het Amsterdam van de jaren 1970 en 1980. Zijn blik was ongeremd subjectief, ver verwijderd van de commercie of hoogdravende artisticiteit, en richtte zich op de onverbloemde werkelijkheid zoals die voor zijn camera opdoemde.

Maar de belangrijkste films zijn wellicht die waarin de grens tussen privé en fotograaf niet meer lijkt te bestaan. In deze films lopen fotografie, film en privé volledig in elkaar over. Het zijn autobiografische films. Van Welkom in het leven, lieve kleine uit 1963 tot zijn laatste film Bye (1990) heeft hij de camera op zijn gezin en zichzelf gericht. In deze films ‘bezingt’ van der Elsken het leven, de liefde en – in Avonturen op het land (1980) – het buitenleven, nadat hij begin jaren 1970 de stad heeft verruild voor het platteland. Of in zijn eigen woorden: