Ernst Reijseger over de rol van muziek in de films van Werner Herzog

In een van de eerste scènes van Cave of Forgotten Dreams loopt een groepje wetenschappers over een wijngaard in Frankrijk. Op zichzelf een niet zo veelzeggend beeld: het is regenachtig en de wetenschappers zien er een beetje knullig uit met hun regenjassen en bemodderde bergschoenen. Toch krijgen we als kijker meteen het gevoel dat er iets bijzonders staat te gebeuren. Herzogs kenmerkende voice-over legt uit dat de wetenschappers op weg zijn naar de Grotte Chauvet, een grot waar tekeningen zijn gevonden van meer dan 30.000 jaar oud in haast ongerepte staat. De grot is afgesloten voor publiek, maar mag nu, bij hoge uitzondering, bezocht worden door Herzog en een kleine filmploeg. “De grot is als het bevroren vlees van een stukje tijd", vertelt Herzog. Een perfecte tijdscapsule, omdat de ingang naar de grot 20.000 jaar lang verborgen werd door een groot stuk rots dat naar beneden is gegleden.

Het is niet de stem van Herzog, maar de muziek die het begin van de film zijn spannende lading geeft. Voordat we als kijkers nog maar iets van de grot hebben gezien, verheffen de haast engelachtige koorstemmen de beelden tot iets mythisch. Dit is tekenend voor de stijl van Herzog, die van alledaagse beelden vaak iets bovennatuurlijks weet te maken, zonder te vervallen in clichés. De muziek speelt hierin een belangrijke rol en kan de sfeer van zo’n scène helemaal overnemen.

“Muziek krijgt écht kans in de films van Werner Herzog,” zegt Ernst Reijseger. En daarom was het ook een droom die uitkwam toen hij muziek voor Herzogs films mocht gaan maken. Voordat hij met Herzog samenwerkte, maakte hij al muziek voor verschillende dans- en theatervoorstellingen en een aantal films. Hij begon als kind met het spelen van klassiek cello, maar merkte al heel jong dat hij liever improviseerde, nog voordat hij wist dat het woord improviseren bestond. Hier is hij altijd mee doorgegaan, onder invloed van jazz, maar ook blues, Indiase muziek en gitaarmuziek. Hij heeft altijd samengewerkt met andere muzikanten, dwars door alle genres heen. Net als Herzog, eigenlijk, die zich in zijn films ook niet laat beperken tot één genre, maar liever speelt met de grenzen tussen verschillende genres.

Hoe kwam de samenwerking met Herzog tot stand? In 1999 maakte Ernst Colla Voche, een plaat met een traditioneel mannenkoor uit Sardinië. Herzog kreeg deze plaat van zijn zoon voor zijn verjaardag en wist meteen dat hij deze muziek voor zijn nieuwe film wilde. Hij benaderde Ernst, en zei dat hij eigenlijk precies wilde hebben wat er op die plaat stond.

"Dus we hadden meteen ruzie”, zegt Ernst lachend. “Ik wilde altijd al muziek voor de films van Werner Herzog componeren en toen wilde hij iets hebben wat al gemaakt was. Ik heb toen gezegd dat ik het alleen wilde doen als ik iets nieuws mocht maken en er iets aan de opstelling veranderd kon worden. Daar ging hij mee akkoord en zo kwam de Senegalese zanger Mola Sylla erbij.” Met Sylla, het Sardijnse koor en Ernst zelf op de cello heeft hij de muziek gemaakt voor twee films: The White Diamond (2005) en The Wild Blue Yonder (2005). Dit was het begin van de langdurige samenwerking tussen Ernst en Werner Herzog.

In 2009 klopte Herzog bij Ernst aan voor een bijzonder project. Hij kwam net van de Grotte Chauvet vandaan en was helemaal in de ban van de 33 duizend jaar oude muurschilderingen die hij daar had gezien. Hij was er maar kort geweest en had nog helemaal geen beelden geschoten, maar wist al zeker dat Ernst de muziek voor deze film moest maken.

“Ik ging eigenlijk parallel aan de slag met Werner, dus voordat hij iets gefilmd had, begon ik al met het maken van de muziek. Hij sprak met zo’n passie, zo’n intensiteit over deze grot en over wat hij daar gezien had, dat ik helemaal geen beelden nodig had om te kunnen beginnen met componeren.”

De enige aanwijzingen die Werner gaf was dat hij archaïsche klanken wilde. “Ik wist toen meteen dat ik met een koor wilde werken, een soort grottenkoor”, vertelt Ernst. “Maar wat laat je dat koor dan zingen? Mijn vrouw en ik hebben het gebrabbel van ons vijf maanden oude kindje opgenomen. Die opnames hebben we vervolgens uitgeschreven en wat we daar voor reproduceerbare zinnen uit konden halen hebben we als een puzzel onder de muziek gezet. Dat is wat het koor nu zingt, gewoon babytaal eigenlijk, waarvan de betekenis alleen de klank is.”

De aandachtige luisteraar kan misschien galm horen van de koorstemmen, alsof het koor in de grot is opgenomen. Omdat de grot niet zomaar toegankelijk is voor bezoekers was dit geen optie en is de muziek opgenomen in een oud houten kerkje in Haarlem. Tijdens deze opnamen is Herzog zelf komen kijken. Hij nam zijn camera mee en heeft hier later een korte film over uitgebracht, genaamd Ode to the Dawn of Man (2011).

Als filmmaker gebruikt Herzog vaak zijn eerste intuïtie als leidraad. Hij gelooft in de spontaniteit van het moment en een soort oorspronkelijkheid van het eerste shot, iets wat je niet zomaar kan reproduceren. “Daarom werkt hij ook niet met back-ups of met shots van verschillende kanten. En zo kijkt hij eigenlijk ook naar muziek”, zegt Ernst. “Toen hij bij de repetities kwam kijken had hij eigenlijk steeds iets van: ‘hup, het staat erop, prachtig, en door.’ Maar voor musici is dat toch anders. We moeten onze spieren opwarmen, onze focus oprekken. Als je een muziekstuk een paar keer achter elkaar speelt, kom je in een ander soort concentratie terecht, waar je makkelijker met elkaar communiceert en de losse stukken beter met elkaar mengen. Dan merk je dat Werner in dat proces het geduld niet kan opbrengen, maar achteraf geef je hem take drie en dan is 'ie over the moon.”

“Verder laat Werner ons eigenlijk vooral onze gang gaan,” zegt Ernst. “Al geeft hij af en toe wat commentaar waar musici weinig aan hebben, zoals ‘we moeten intensiteit hebben.’ Hij is in die zin een echte niet-muzikant, maar wel iemand met een enorm grote liefde voor muziek.”

In zijn films neemt muziek dan ook een prominente plaats in. Soms hoor je de muziek harder dan de dialogen en de soundtrack is vaak groots en meeslepend. Voor Herzog dient muziek niet zomaar als achtergrond of als verduidelijking van het beeld. Beeld en geluid gaan eerder een wisselwerking met elkaar aan. “De impact van muziek krijgt echt een kans,” zegt Ernst. “Maar dat is niet alleen maar bij Werner Herzog, dat is bij bijna alle goede films zo. De muziek is daarbij heel vaak bepalend voor de sfeer, die geeft je een gevoel dat er van alles aan de hand is waar wij als kijker helemaal niets van afweten. De muziek legt je niets uit, maar die legt je iets op, die legt je een sfeer op.”

“Werner doet ook niet aan geluidseffecten", benadrukt Ernst. “Bij films heb je vaak een sound designer die bijvoorbeeld het geluid namaakt van iemand die over een pad vol bladeren loopt in de herfst. Daar wil hij absoluut niks van weten, want dat kunnen we ons al voorstellen. Die ervaring hebben we al, dus het is zonde om dat simpelweg te reproduceren. Hij wil ons juist dingen laten ervaren die we nog niet kennen.”

Cave of Forgotten Dreams

Ernst Reijseger

Beluister de muziek die Ernst Reijseger maakte voor Cave of Forgotten Dreams.