Female Gaze: Joy Wielkens

Joy groeide op in Osdorp met haar moeder en een zus. Op driejarige leeftijd zong ze fonetisch de hele plaat van West Side Story mee, imiteerde ze met neefjes en nichtjes Michael Jackson en Lionel Richie. Later ging ze naar de Jeugdtheaterschool in theater de Meervaart in Nieuw-West. “Voor acht gulden volgde ik twaalf lessen. Mijn moeder heeft mijn creatieve inborst snel opgemerkt, en gevoed.”



Na haar opleidingen aan de Amsterdamse Toneelschool en Kleinkunst Academie werkte Joy aan diverse projecten, zoals haar filmrollen in Sonny Boy en Club Lockdown, de solovoorstelling Papa was a rolling… Nobody en series als Anne+ en Dertigers. Ze speelt in filmgedicht Ik Ben, over het stadium tussen doodgaan en heengaan, en was onlangs te zien in de serie Diep van de EO over een cruciaal thema in haar leven: een onvervulde kinderwens.

Je hebt gekozen voor Selma. Wat raakt jou aan deze film?

“Ik keek de film voor het eerst in een bioscoop in Brooklyn, New York. Links van mij zat een mij onbekende Zwarte vrouw. Tijdens de eindspeech van Martin Luther King greep de vrouw zonder aarzeling mijn hand, en liet mij niet meer los. Het voelde alsof we er voor elkaar moesten zijn omdat ze wist dat we hetzelfde leed delen. Het ontroerde, ontsteeg zelfs het medium film.”

De oorspronkelijke eindspeech van King werd herschreven voor de film, en afgewisseld met originele beelden in sepia kleur. Joy noemt het “niet het meest geniale cinematografische moment”, wel gaat het voor haar over de boodschap: hoe het verhaal systemen blootlegt, en je wakker schudt. “De verbroedering en het activisme, het verdriet en de onderdrukking komen sterk naar voren. Het gaat over moedige mensen, die zeggen: als het zo moet, wil ik het niet. Ik kom in opstand.”

“Ik blijf me erover verbazen dat er zoiets bestaat als intense haat op grond van huidskleur. Het raakt mij hoe demonstranten in 1965 in Alabama de barricades opgingen om te vechten voor gelijke rechten en vrijheid. Het is ook mijn struggle.”

Wanneer je spreekt over jouw struggle, hoe uit zich dat momenteel in jouw leven en werk?

“Ik ben opgegroeid met een alleenstaande moeder in een achterstandswijk. Daardoor moest je constant dealen met vooroordelen als: je zal wel niet goed leren, of belandt door een tienerzwangerschap in de goot. Na achttien jaar kwam ik via de Kleinkunst Academie terecht in een acteurswereld. Ik word daar vaak geconfronteerd met het idee dat mijn eigen wereld niet zichtbaar genoeg is. De struggle houdt in dat ik mijn hele leven bewust en onbewust moet switchen tussen twee brillen. Als iemand van kleur ben je de hele dag aan het decoderen. Ik ken mijn eigen wereld, maar weet heel goed hoe de wereld die jij dénkt dat ik zie eruitziet. In zekere zin word je hierdoor beroofd van het toe-eigenen van je eigen wereld.”

“In de laatste paar jaar worden er veel voorstellingen gemaakt waarbij de focus ligt op diversiteit. Voor mij is dat niet altijd vernieuwend. Ik zie makers van kleur die thema’s als racisme via uitleg-theater overbrengen aan een wit publiek. Dan denk ik: nu wordt het wéér niet voor mij gemaakt. Met mijn ‘andere’ bril op kan ik zien dat het ook baanbrekend is, dat anderen ineens begrijpen wat systematisch racisme betekent.”

Op welke manier kunnen films over diversiteit in jouw optiek beter worden verteld?

“Ik koos het werk van Ava DuVernay omdat zij laat zien dat er een gebrek is aan verhalen die een eigen gaze in zich dragen. Hiermee bedoel ik de verhalen die niet zijn bewerkt om iets uit te leggen aan andere mensen, maar worden gemaakt vanuit het idee iets te willen vertellen over een eigen kijk op de wereld. Zulke storytellers moeten meer ruimte krijgen, want alleen zo krijg je een oprecht diverser aanbod. Dan heb ik het niet over een geheel witte cast met drie Zwarte acteurs. Diversiteit gaat over het op een andere manier naar de wereld kijken met de bagage die we meedragen.”

De jonge generatie lijkt verder van het decoderen af te staan, zegt Joy. “Alsof zij meer hun eigen wereld kunnen toe-eigenen. Waar de meeste mensen van kleur denken: ik ben boos, maar hoe ga ik dat uiten?, is de jonge generatie gewoon boos. Los van het feit dat ze Zwart, wit of geel zijn. Als iemand hen wegzet als angry black woman, is dat hun eigen probleem. Dat is een geweldige vooruitgang, alleen al in het vrije denken.”

Voorafgaand aan het interview vertelde je dat actrice zijn voor jou niet per se gaat over het in de schijnwerpers staan, maar meer over het vertellen van verhalen waar mensen zich in herkennen. In welk recent project is dit jou goed gelukt?

“In Dertigers speel ik een vrouw die vrienden heeft, een kind en een relatie die uitgaat. Ik ben daarin geen moment bezig met de struggle. We hebben niet gedwongen Surinaamse uitingen en gewoonten in de serie verwerkt."

Voor filmgedicht Ik Ben (Mirella Muroni, 2019) heeft Joy veel gepraat over wat rouw betekent. “Mijn hoofdpersoon is een Zwarte vrouw, dus zien we het verhaal door haar ogen. Mirella heeft het decoderen meteen bij mij weggenomen. Ze zei: 'Jij bent Joy de actrice, een vrouw van kleur, en je verliest een dierbare. Als jij dat voelt, voelt de kijker dat ook.'"

Joy vindt het lastiger om zichzelf te beoordelen in film en televisie dan in theater. “In het theater repeteer ik dagen achtereen; het is een totaal ander maakproces. Ik ervaar zelden het nailed it-gevoel bij film. Eerder: oh, hadden ze niet beter een andere take kunnen kiezen? Voor mij ligt het nailed it-gehalte meer in de keuzes voor de rollen die ik aanneem, of moedwillig afsla.”

In wat voor situatie zeg jij bewust nee tegen een rol?

“Onlangs auditeerde ik in Antwerpen voor de Griekse tragedie Trojaanse vrouwen bij Toneelhuis. Ik werd gevraagd voor de rol van Andromache. In een toonaangevende scène pakt Agamemnon mijn baby af, en gooit het kind van de torens.” In 2021 sprak Joy in de serie Diep uitgebreid over haar onvervulde kinderwens, en over de vraag of ze ooit nog wel moeder wordt. “Ik moest twee uur lang spelen dat ik mijn kind verlies. Na afloop ging ik naar huis en dacht: ik zit midden in dit grote verlangen. Vijftig keer deze voorstelling op de bühne brengen, dat moet ik niet willen. Het komt te dichtbij, is te vers. Misschien over vier jaar als ik in een andere levensfase zit.”

Wanneer ontstaat er een sterke dynamiek tussen jezelf en een tegenspeler?

“Zodra ik mij verlies in een scène, de techniek los kan laten en merk dat mijn tegenspeler dat ook doet. Als acteur bouw je een scène echt op. Je krijgt het script en gaat het voorbereiden. Je maakt je de tekst en mise-en-scène eigen: wat zeg jij? Wat zeg ik? Op welk moment pak ik jouw hand? Daarna moet je alles weer loslaten, want het geheel dient fysiek in je te gaan zitten. Het mag zeker niet bedacht overkomen. Ik volg hierin mijn gevoel, mijn intuïtie. Ik ga de vloer op en besluit: alle informatie zit erin. Nu doet het er niet meer toe, en dan gaan!”

“Soms sta je tegenover elkaar en word je enorm verbaasd. Je tilt elkaar op, neemt elkaar mee. Acteurs zijn een gek soort mensen. Je klokt als het ware spiritueel bij elkaar in; de scheidslijn tussen wat ‘echt’ is en ‘nep’ is vrij vaag.”

“Stel dat wij een liefdeskoppel spelen, en het botert niet. Met dat idee moeten we ons naar elkaar openstellen, elkaar toelaten. Doe je dit niet, dan komt de boodschap niet over. Het feit dat je op een set staat en iemand lang aankijkt, is heel intiem. Alsof je jouw stekker er bij mij inplugt, en ik dan bij jou.” In de bubbel van een set noemt Joy dit "de magische momenten".

Hoe bepaal je voor jezelf of een project bijdraagt aan jouw groei als actrice?

“Een paar jaar geleden besloot ik activistischer keuzes te willen maken. Nina Simone zei eens: ‘It's an artist's duty to reflect the times in which we live.’ Ik weet dat ik kan zingen en dansen, maar wil meer.”

Bij haar solovoorstellingen Negra (over de zoektocht naar een Zwarte identiteit) en Papa was a rolling… Nobody (over opgroeien zonder vader) maakte het niet uit wie er in de zaal zat. “Toen ik in Gorinchem speelde voor een wit publiek, waren de mensen aan het eind net zo ontroerd.”

Zelf staat Joy niet direct op de barricades. “Natuurlijk heb ik mijn Zwarte Piet is Racisme T-shirt, maar ik ga echt niet elke keer mee in de bus. Kijk ik naar de dappere mensen in Selma, dan weet ik wel dat we dezelfde inborst delen. Met een theaterstuk als A Raisin in the Sun zet ik mezelf in als tool. Door er ‘te zijn’, zorg ik voor zichtbaarheid. Activisme heeft vele gezichten.”

Wat voor rollen ontbreken er voor jou in het actuele Nederlandse filmlandschap?

“Ik wil meer films zien, van sciencefiction tot kostuumdrama’s, met sterke Zwarte hoofdrollen. Ik kijk uit naar een tijd waarin ik niet meer decodeer; niet meer bezig ben met het oude vrouwtje dat haar handtas steviger tegen zich aandrukt wanneer ik naast haar sta in de Hema. Of een auditie waarbij het castingbureau denkt: goh, het lijkt ons wel leuk om ook wat gekleurde acteurs uit te nodigen.”

Wel vindt Joy dat er in haar afgelopen twintig werkzame jaren veel is gebeurd. “Er wordt diverser gecast met meer ruimte voor een breder scala aan verhalen.” Zelfs bij de producenten en de omroepen ziet ze het. “Langzaam is er een verschuiving gaande.”

Welke films kunnen we in de (nabije) toekomst van je verwachten?

“Afgelopen zomer draaide ik de nog te verschijnen speelfilm Onder de blote hemel (Lilian Sijbesma) met Rifka Lodeizen. Rifka speelt een verstandelijk beperkte moeder, die met haar dochter op de camping van haar vader woont, gesitueerd op de Veluwe. Zijzelf kan haar dochter nauwelijks opvoeden. De dochter zoekt intimiteit met mijn zoon. Ik speel de goed functionerende moeder, een campinggast, en bied kaders in de chaotische wereld van haar dochter.”

Ook is Joy te zien in Club Lockdown (Ashar Medina, 2021). “Mijn eerste horror. Een bizarre film over twee mensen die elkaar in het geheim ontmoeten tijdens een lockdown. Wat begint als een spannende romantische date, mondt uit in een slachtpartij: een directe reactie op de lange leegstand van clubs, en de ondergang van menig clubeigenaar. Een geweldig project. Wie wil nou niet dagen gillend door een verlaten ruimte, met vette clubmuziek, rennen?”

Kijkend naar de toekomst wil Joy graag een project aangaan over veertigers, vrouwen van kleur, die kinderloos blijven. “Als mens en als vrouw gaat deze thematiek mij momenteel erg aan het hart. Ik zie het veel om mij heen: vriendinnen waarbij het ook niet lukt. Allemaal mooi, getalenteerd en succesvol. Wat ik precies wil zeggen, weet ik nog niet. Misschien wil ik het alleen laten zien, met een lach een traan en is dat genoeg: een krachtig begin.”