Henri Plaat: grootvorst van het absurdisme

Zijn films zijn het best te typeren als wat tegenwoordig artists’ films worden genoemd. Het zijn kunstzinnige experimentele films, met grote poëtische kracht, visueel prikkelend, kleurrijk en theatraal. De verwijzingen naar het verleden, de herinneringen aan wat er niet meer is, zijn een belangrijk thema in zijn werk. Niet uit nostalgie, niet uit een verlangen naar dat verleden, maar juist om de ernst van een dergelijk verlangen te relativeren. Plaat’s humor en gevoel voor absurdisme waren de wapens waarmee hij zich teweer stelde.

Zijn goede vriend Cherry Duyns heeft Henri Plaat 'de grootvorst van het absurdisme' genoemd: “De hemel boven zijn wereld is de herinnering – de vergankelijkheid is de grond onder zijn voeten. Hij reist achterwaarts door de tijd, laat sporen na van wat hij ziet en voelt: films over schoonheid en verval en over de schoonheid van het verval, collages, gouaches, tekeningen, geluidsopnamen met geïmproviseerde liedteksten.”

Henri Plaat liet zich inspireren door een veelheid aan bronnen: desolate landschappen en vervallen oude steden, archeologie, oude tijdschriften, vooroorlogse films, filmdiva’s en oude 78-toerenplaten. Plaat vertaalde die elementen naar een heel eigen verbeeldingswereld. Associaties tussen de wreedheden van de Tweede Wereldoorlog, filmsterren uit de jaren dertig en een wereld in verval gaan hand in hand met droomachtig absurdisme en speelse verbeelding. Voor Plaat is humor een tegengif voor de idiotie van door de mens veroorzaakte tragedies.

In een van zijn eerste films Hitler Stay Away from My Door (1968) wordt Hitler aan de hand van ingekleurde foto’s afgeschilderd als een geschifte gek, terwijl op de achtergrond cabaretmuziek klinkt. Second War Hats (1986) is een soort modefilm waarin Henri Plaat en naaste vriend en co-auteur Theo Jeuken met hun hoofd uit een put in de straat steken en kleurrijke en extravagante hoofddeksels showen. Op de achtergrond raast de grauwe oorlog ondertussen door, terwijl er een opgewekt muziekje klinkt.

Zijn films zijn nooit verhalend, maar creëren een poëtische sfeer van verwondering. Hij omschrijft zijn films als “sfeervolle films, vaak fotomontages met mixen van oorlogsgeluiden, gerommel van vliegtuigen, Zarah Leanders stem, Wagners muziek... allemaal fragmenten, leidend tot een verbluffend resultaat.“ De montage van zijn films is ook nooit op een verhaallijn gebaseerd, maar is visueel en associatief. Zoals bij een collage het geheel meer is dan de som van de delen en een nieuw beeld ontstaat, zo hebben ook zijn films een eigen, inherente logica.

In grote lijnen kunnen de films van Plaat ingedeeld worden in twee categorieën. Enerzijds de geënsceneerde, theatrale films, meestal in eigen beheer geproduceerd. Anderzijds zijn er de meer documentaire reisfilms waarvoor Plaat in een aantal gevallen samenwerkte met professionele producenten.

Zijn geënsceneerde films kenmerken zich door improvisatie en een toneelmatige opstelling, vaak opgenomen in de intieme omgeving van woonkamers en achtertuinen, met vrienden en kennissen in de hoofdrol. Deze films blinken uit in visuele experimenten en hilarische situaties. Soms componeerde hij zijn filmbeelden met behulp van foto’s uit tijdschriften, waarbij hij er altijd voor zorgde dat er beweging was: een tong die beweegt, een klepje dat opengaat, of rook die voor de lens van de camera trekt. Film zonder beweging was voor Plaat ondenkbaar, hoe minimaal ook. Beweging was voor hem de essentie van film.

Voor zijn documentaire films reisde Plaat van New York naar India, en van Latijns Amerika naar Griekenland, altijd met een camera om zijn observaties vast te leggen. Hij had een bijzondere fascinatie voor landschappen die ook in zijn beeldend werk een belangrijk thema zijn. “Landschappen, daar word ik high van zonder drugs… Zuid-Perzië, daar zijn woestijngebieden waar een loodzware stilte hangt, dat maakt zo’n geweldige indruk.”

Ook in deze meer documentaire films zijn verleden en verval vaste thema’s en werpt hij zijn bijzondere blik op verweerde muren, vervallen huizen, begraafplaatsen, oude auto’s, chique bodega’s, etc. en telkens creëert Plaat met behulp van zijn observaties kleurrijke, betoverende beelden, zoals in Fragments of Decay (1983). In deze film lijken realiteit en verbeelding met elkaar samen te vloeien: “Ik hou van de kleuren van verweerde muren, vlekken, vochtplekken, corrosie. Ik vind het prachtig als er vochtige plekken op een witte muur ontstaan ​​en laagjes onder het pleisterwerk loslaten.”

Voor Spurs of Tango (1980) ontving Plaat op het Nederlands Filmfestival een Gouden Kalf. De film is een soort zoektocht naar hoe de Zuid-Amerikaanse cultuur doordrenkt is van de tango, met name die van Carlos Cardel, die al in 1935 om het leven kwam bij een vliegtuigongeluk.

Het filmmateriaal waar Plaat mee werkte was een cruciale factor in zijn werk. Om kleuren, licht en schaduw op de door hem gewenste manier weer te geven had hij een grote voorkeur voor Kodachrome, dat zich kenmerkte door intense, verzadigde kleuren, en dat wel een beetje aan de oude Technicolor films doet denken. Hij hield ook van het mooie zwart-wit van de oude films uit zijn jeugd en voor hem kwam Kodak Tri-X qua sfeer en karakteristiek het dichtst bij die fotografische kwaliteit. Toen Kodak de productie van Kodachrome in 2010 stopte, betekende dat feitelijk ook dat Plaat stopte met het maken van films. Zijn laatste films zijn meestal samengesteld van overgebleven materiaal van eerdere films.

Plaat en Eye hebben de afgelopen twintig jaar nauw samengewerkt om de films te conserveren en te ontsluiten. Henri Plaat had een lange geschiedenis met Eye, vroeger het Filmmuseum, waar hij in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw regelmatig naar de film ging. In latere jaren zou het Filmmuseum een aantal van zijn films distribueren en begin jaren 2000 heeft Plaat al zijn films aan Eye overgedragen. In het voorjaar van 2005 was in het Vondelparkpaviljoen een tentoonstelling van zijn beeldend werk te zien en is er een DVD met zeven van zijn films gepubliceerd, die nog steeds te koop is in de Eye Shop. Drie jaar geleden heeft Eye tien films gedigitaliseerd die ter gelegenheid van zijn 85e verjaardag in 2021 feestelijk zijn gepresenteerd in Eye en waardoor zijn films ook in het buitenland weer ‘herontdekt’ zijn.