Lessen uit een parasociale tijd

In aanloop naar het retrospectief van het werk van Claire Denis bevind ik me alleen in een nieuw oord, met een nieuwe baan, en probeer ik mijn plek te vinden. Dit gegeven, iemand die op een nieuwe plek is en daar een leven probeert op te bouwen, is een bekend thema in de films van Denis – waarschijnlijk omdat dit soort levenservaringen een dosis onzekerheid bevatten waar fictie op gedijt.

Denis’ werkelijkheid lijkt zo onwrikbaar dat onze suspension of disbelief niet nodig lijkt om haar filmwereld te betreden; in plaats daarvan moeten we leren onze hoop te beheersen – en zorgvuldig te kiezen wanneer we onszelf kunnen overtuigen dat een situatie op het doek goed zal aflopen.

In mijn eigen leven plaats ik mezelf op de plek waar ik ben. In films worden de motieven van personages verzonnen door de schrijver – iemand heeft ze op die plek neergezet. Ik zoek online naar interviews met Denis om te begrijpen hoe ze het punt heeft bereikt waarop ze met die onzekerheid kan spelen. Dat is niet moeilijk: omdat de filmindustrie zo publieksgericht geworden is, zijn filmmakers tegenwoordig uitvoerig gedocumenteerd, en kan ik me in mijn hoofd al snel een beeld vormen van de schrijfster. In een vreemde wereld, een wereld waarin zoveel parasociale relaties worden aangegaan – omdat iedereen eenzaam is of omdat we zo opgaan in fictie dat zelfs de manier waarop we contact maken geen nabijheid of zelfs realiteit vereist – vult mijn hoofd zich met citaten, anekdotes, zorgen, leuke bijzaken. Ik luister en vraag me af: Wat precies heeft Denis bijeengesprokkeld over de realiteit dat haar in staat stelt die zo accuraat te reproduceren? En als het leven echt zo is – hoe kan ik me daarin dan ooit op mijn gemak voelen?

Een wreed oord

Verlangen, benadrukt Denis, is cruciaal voor realiteit. In grote filmproducties verloopt het leven zo rimpelloos dat liefde en hulp en plezier precies op het juiste moment komen. Maar in de echte wereld is verlangen des te magischer omdat die niet beloofd wordt. Of ze nu geld, bloed, vergiffenis, een heerlijk ontbijtje of alleen maar een status quo willen, de personages van Denislopen met hun verlangens constant aan tegen een pijnlijk reëel gevoel van onzekerheid en verlies. Voor de regisseur vereist realiteit de beweeglijkheid van het leven. Toen ze nog niet zeker wist of ze ooit regisseur zou worden, bedacht Denis dat de personages van Claire Denis-de-filmmaker een beetje op haar zouden moeten lijken – “dat ze iets van het leven verwachten, zonder zeker te weten of ze dat zullen bereiken.” Voor Denis lijkt de wereld een wreed oord waar je altijd op gespannen voet leeft met de realiteit, waar het bestaan een strijd is.

Zelf voel ik die ontgoocheling ook regelmatig, simpel en kinderachtig – het leven is gewoonweg te echt, te onomkeerbaar als je het vergelijkt met de digitale of de fictieve plekken waar we de hele dag verblijven. Gedachteloos krab je jezelf, en het litteken blijft voorgoed op je lichaam. Geknipt haar heeft tijd nodig om aan te groeien. We kunnen ergens een punt achter zetten en opnieuw beginnen, maar we kunnen het verleden niet ongedaan maken: onze herinneringen blijven. Voor Denis biedt film een manier om deze grote onrechtvaardigheid aan de orde te stellen. “Films repareren niet,” aldus Denis, maar bieden een plek om “samen te zijn met” – met de personages in hun strijd, maar ook met elkaar, in de wereld die op het doek te zien is.

Tactiele filmmaker

Ondanks hun complexe, eenzaam makende omstandigheden en gemoedstoestanden in deze problematische wereld, lijkt Denis haar personages niet te veroordelen, wat ze ook doen. Al hun keuzes, of ze nu moorden, stelen, liefhebben of aardig zijn, worden getoond met een gelijke mate van respect voor de controle die mensen hebben over hun eigen leven. Denis’ unieke regiemethode verleent een eigen signatuur aan films die sterk kunnen variëren wat betreft thema’s en situaties; ze is geworteld in haar vermogen om contact te maken met anderen. “Via het kader kun je je relaties uitvergroten,” mijmert Denis hardop tegen vriend en collega Jim Jarmusch, nog een filmmaker wiens werk gedijt op langlopende samenwerkingen. Eén voorbeeld is de manier waarop mensen zich op het doek bewegen - haar personages bewegen niet sierlijk – ze bewegen precies, wat betekent dat ze ruimte innemen op buitengewoon overtuigende wijze. Ze struikelen, voeren vreemdsoortige danspassen uit, kijken naar andere personages vanuit vreemde hoeken die gespannen en weinig vertrouwd aandoen.

Filmkenners noemen Denis vaak een tactiele filmmaker. Het woord ‘tactiel’ brengt veel interviewers in de problemen, omdat ze hun vragen knullig formuleren, op een manier die de ongemakkelijke verbinding tussen fysieke aanraking en filmsets in herinnering roept. Anderen suggereren dat ze de acteurs neerzet – als poppen, of als een schilder die een model instrueert. Denis’ tactiele benadering heeft eerder te maken met de relatie die ze opbouwt met haar acteurs en haar cameraman. Het gaat erom je bewust te zijn van het lichaam in de omgeving, vaak door een ruimte te creëren die ons poses en bewegingen laat zien die ons eigen lichaam ook zou kunnen uitvoeren – of niet.

Het is heerlijk te ontdekken wat deze nauwgezette zintuiglijke hints bijdragen aan de kijkervaring, telkens als er een uniek, concreet gebaar is te zien. In High Life zien we hoe het personage van Robert Pattinson, een crimineel die is verbannen naar een ruimteschip dat richting een zwart gat raast, zijn dochter aantreft – een in de ruimte geboren kind zonder band met planeet Aarde, biddend. Verloren in de absurditeit en tederheid van de situatie, staat hij in de deuropening met zijn armen boven zijn hoofd in een pose die zo menselijk is dat het bijna lijkt alsof die het spiergeheugen van de kijker triggert, om het lichaam de gevoelens te laten ervaren die tot dit specifiek repertoire van bewegingen leidt. Het is moeilijk om een tekstregel of andere houding te bedenken die hetzelfde effect zou sorteren. Nu zijn de acteur en het personage niet alleen in de ruimte en in deze emotie – we kunnen hun ongemak enigszins delen via lichaamstaal. “Ik geloof niet dat ik de camera ooit gebruik om te oordelen,” zegt Denis. In plaats daarvan wil ze dat de camera haar maatje is.

Je legitimiteit kiezen

In één masterclass zit Denis met haar voeten op de stoel, op haar gemak in haar ruimte, en geeft wat tips door die ze van een collega heeft gekregen: “Wat mis je? Dat kan alleen jij beslissen, niemand anders.” De vraag over het jezelf legitiem voelen in een ruimte is jarenlang keer op keer opgeworpen in gesprekken met Denis. Ze is een vrouw die op ongekend hoog niveau werkzaam is, iemand die in het buitenland opgroeide in de overblijfselen van een koloniaal systeem, iemand wier verhalen en personages vaak de grens overschrijden van klasse, gender, ras en plek. “Je kiest je eigen legitimiteit,” geeft Denis door. Maar voor hen die het meest twijfelen over hun plek – jonge mensen, eigenzinnige mensen, mensen die in een minderwaardige positie zijn beland, hoeft dit gevoel van legitimiteit, die de mentor van Denis een persoonlijke keuze noemt, niet te lijken op het reguliere idee van zelfvertrouwen; en de reis ernaartoe hoeft niet per se prettig te zijn. Elders vertelt Denis een anekdote over haar tijd als regieassistente van Wim Wenders bij Paris, Texas en hoe haar koppigheid leidde tot een poging de Rio Grande tweemaal over te steken, met kleren aan, om te bewijzen dat het niet moeilijk was. Haar punt kan ze helaas niet maken, want halverwege wordt Denis meegesleurd door een sterke stroming, en na een uur geprobeerd te hebben uit de rivier te komen – ik zie het voor me: 37 jaar, drijfnat en slechts vijf jaar verwijderd van haar speelfilmdebuut Chocolat – geeft ze eindelijk toe dat het geen goed idee is om een acteur dit te laten doen.

Soms heb ik het gevoel dat wat het zo lastig maakt om het punt te bereiken waar ik mezelf legitiem voel niet het harde werk en de te overwinnen obstakels zijn, maar hoe gênant het geworden is dat er iemand is die het je ziet proberen. In US Go Home, een zelden vertoond werk van Denis – haar kijk op een coming-of-ageverhaal –, zien we de energieke, jonge reguliere Denis-acteur Grégoire Colin dansen op een nummer van The Animals; hij heeft de uitbundige, onbevangen energie die je alleen de vrije loop laat als je in je eentje op je kamer bent – de betovering wordt verbroken en zijn zelfverzekerde charme vervliegt als we ons realiseren dat zich de hele tijd een ander personage net buiten beeld en buiten zijn blikveld bevond. “Kan ik dan nooit alleen zijn,” jammert Colins personage - en ik heb de indruk dat het niet het dansen is waarvoor hij zich schaamt, maar het vertoon van vrijheid en naïviteit dat niet cool gevonden wordt.

We associëren legitimiteit met macht, vaak het soort macht dat tegen anderen kan worden ingezet of ons door anderen gegeven is. Je eigen legitimiteit kiezen zou betekenen dat je voordringt in de rij van al die mensen die wachten om hun mening geven over jouw leven. In een poging haar gedachten over dit onderwerp samen te vatten, suggereert Denis dat ze vanaf het moment dat ze zelf films begon te maken wist dat ze misschien zichzelf niet altijd legitiem zou vinden, maar dat ze er zeker van kon zijn dat ze in haar werk meer op zichzelf zou staan.

Als ik al een paar weken weet dat dit retrospectief eraan zit te komen, vraag ik rond om te kijken of mensen hun verhalen over Claire Denis willen delen. “Ik zag haar op een feest! Ze kan heel goed dansen,” is de eerste reactie die ik ontvang. Ik vermeld het omdat het zo schattig klinkt, hoe anekdotisch ook. Op de poster die uitkomt bij het retrospectief staat een foto van Denis, genomen tijdens de draaiperiode van 35 rhums; Denis is niet aan het dansen, maar lijkt helemaal in haar eentje op te gaan in een prachtig muziekfragment. Als we de volledige foto zien, ontdekken we dat ze niet alleen is en dat acteur Alex Descas vlak naast haar staat – toch doet zijn aanwezigheid niets af aan de magie van de houding en gelaatsuitdrukking van Denis.

In de komende weken, als je getuige bent van het onzekere lot, de humor, het drama en de wreedheid in het leven van de personages van Denis, als je je alleen voelt of als je je geconfronteerd ziet met iets in een film dat je doet voelen alsof een deel van je afgesneden is van de wereld om je heen, bedenk dan dat de dichtstbijzijnde persoon die hetzelfde voelt misschien een paar stoelen verderop zit – of achter de camera die de beelden maakt waarnaar je kijkt.