Abramović en het Antropoceen

Het is vijf minuten voor middernacht voor het klimaat. Wetenschappers zijn het erover eens dat het klimaat op aarde aanzienlijk is opgewarmd sinds het einde van de negentiende eeuw, dat dit niet een natuurlijk verschijnsel is, en dat wereldwijde consequenties te verwachten zijn. Wetenschappers zijn het er ook over eens hoe dit komt. In 1919 suggereerde de Russische geoloog Andrei Pavlov de naam Antropoceen voor het tijdperk waarin we leven. Eén diersoort op aarde heeft zoveel invloed uitgeoefend op de planeet dat we van een nieuw geologisch tijdvak kunnen spreken, een tijdperk dat fundamenteel verschilt van de geschiedenis van de aarde tot dusver. Anthropos is Oudgrieks voor mens: een nieuw geologisch tijdvak, vernoemd naar die ene arrogante, vernielzuchtige soort.

“Some predictions say that even in a 100 years, the human race will not exist on this planet. I want to address these issues,” zei performance artist Marina Abramović over haar nieuwe werk, Rising. In deze virtual reality experience, nu te zien in het Eye Filmmuseum in de reeks Xtended, betreed je een virtuele ruimte waar je geconfronteerd wordt met een levensechte avatar van Abramović. Ze zit in een tank die langzaam met water vult. Abramović wenkt je naar voren; als je contact met haar maakt, vult de virtuele ruimte om je heen zich met een indrukwekkend landschap van smeltende ijskappen. Je kan op een knop drukken en beloven de klimaatcrisis te bestrijden; dan daalt het water in de tank. Door dit interactieve werk probeert Abramović het publiek bewust te maken van de klimaatcrisis, en hen aan te sporen actie te ondernemen. “You’re saving the human being and you’re saving the planet, or you’re not saving the planet, and you let the human being die. And the choice is only yours.”

Zo wordt de klimaatcrisis akelig intiem en dichtbij voor de kijker: je staat oog in oog met een mens dat zal verdrinken tenzij jij handelt. Abramović speelt in op de empathie die de meeste mensen voelen bij zulk persoonlijk één-op-één contact (al is het in dit geval met een virtuele avatar). Zelfs nu we in Nederland steeds intensere weersveranderingen mee maken, voelen de meeste Nederlanders het klimaatprobleem nog niet als iets acuuts of urgents in het dagelijks leven. Wie heeft er ooit gehoord van de rode pad of de Bramble Cay-mozaïekstaartrat? Rising reduceert dit complexe en moeilijk waarneembare probleem, deze ver-van-mijn-bedshow, tot een simpele vraag: druk op de knop, red dit mens. Je kijkt Marina Abramović in de ogen en voelt het belang van het klimaat redden.

Maar het klimaatvervuilende Antropoceen heeft haar eerste slachtoffers al geclaimd, en die lijken niet op Marina Abramović. Het eerste door klimaatverandering uitgestorven zoogdier werd in 2016 door Australische wetenschappers gemeld. Tenzij de Bramble Cay-mozaïekstraartrat nog gevonden wordt, is het eerste slachtoffer onder de zoogdiersoorten gevallen. De rode pad is waarschijnlijk al uitgestorven, voor het laatst gespot in 1989: deze amfibische soort leefde in nevelwouden op Costa Rica en zag haar habitus krimpen door droogte. Op dit moment ook acuut bedreigd door klimaatverandering veroorzaakt door menselijke activiteiten: koraal, Adélie pinguins, de Noord-Atlantische kabeljauw, de kokerboom, de ijsbeer.

In het boek Staying with the Trouble suggereert de ecofeministische wetenschapper Donna Haraway een andere naam voor het geologische tijdperk waar we ons in bevinden: het Chthuluceen. Via een omweg komt deze naam van het Lovecraftiaanse monster Cthulhu, een unheimisch horrorwezen dat voornamelijk bestaat uit tentakels. Haraway wil dat we op tentaculaire wijze omgaan met de aarde en onze mede-aardebewoners: dat we erkennen dat wij verstrengeld zijn met elkaar, met de ijsbeer en de kokerboom en het koraal, verantwoordelijk voor en aan onze planeetgenoten. Dat de mensheid zichzelf niet langer ziet als een soort God op eenzame hoogte, die alles kan maken, de aarde kan gebruiken als ondergeschikte, als slechts grondstof die dient om menselijke dromen van kapitaal en macht te verwezenlijken. Dat we oddkin maken: verwantschap tonen met en empathie opbrengen voor wezens die in niets op ons lijken.

“What shape is this kinship, where and whom do its lines connect and disconnect, and so what?” vraagt Haraway. “What must be cut and what must be tied if multispecies flourishing on earth, including human and other-than-human beings in kinship, are to have a chance?” Multispecies: een verschuiving van antropocentrisme, waarbij wij centraal staan, naar een houding waarbij we onszelf zien als één diersoort onder velen, verwant aan hen allemaal, niet belangrijker dan de rest.

En dat is één van de vragen die op komt bij Marina Abramović’s Rising. Haar eigen woorden over het werk zeggen het al: het concept van deze VR-experience stelt de mens centraal, en vraagt je het klimaat te redden omwille van een mens. Het is zeker zo dat de klimaatcrisis niet alleen rode padden en Australische ratten raakt: naar verwachting zullen er in 2050 meer dan honderd miljoen mensen gestorven zijn door klimaatverandering. Maar Rising vraagt je de aarde te redden voor niet zomaar een mens, maar een successvol en beroemd mens, een witte Europese vrouw. De eerste menselijke slachtoffers van klimaatverandering zijn niet witte, successvolle Europese mensen: negentig procent van die te verwachten honderd miljoen sterfgevallen zullen in armste landen ter wereld vallen. Bewoners van kleine eilanden, bijvoorbeeld, wiens thuis van de aardbodem gevaagd dreigt te worden. De eerste klimaatvluchtelingen waren in 2014 de bewoners van de Carteret-eilanden, onderdeel van Papoea-Nieuw-Guinea, die zelf een minieme ecologische voetafdruk hebben maar wel slachtoffer worden van stijgende zeespiegels. Als we pas bereid zijn tot actie wanneer de klimaatcrisis witte, westerse, geprivilegieerde mensen raakt, zullen we veel te laat zijn.

Rising, zouden we kunnen stellen, gebruikt het feit dat we eigenlijk vooral sympathie op kunnen brengen voor onze medemensen, en dan nog het meest voor geprivilegieerde medemensen. Hopelijk zullen sommige bezoekers, door de gesuggereerde verdrinkingsdood van iemand als Marina Abramović, inderdaad zich bewuster worden van de gevaren van klimaatverandering. Zo kan Rising zeker een positieve impact hebben. Maar uiteindelijk moet erkend worden dat de klimaatcrisis deels veroorzaakt is door een mensheid die niet in staat is om empathie op te brengen voor gemarginaliseerde mensen, of andere diersoorten, of andere levensvormen, of gewoon voor de aarde. Uiteindelijk zullen we ook bereid moeten zijn op de knop te drukken voor een eilandbewoner aan de andere kant van de aarde, of een poolkap, of een knaagdier, of het meest buitenaards-uitziende, onmenselijke schepsel dat je je kan voorstellen. Alleen zo kunnen we het Antropoceen overleven: samen, verstrengeld in vreemd verwantschap, verantwoordelijk voor en aan elkaar en de planeet die we delen.