Skip to content

Antonioni: moderne cinema en de crisis van de mens

Op vrijdag 11 september opent de tentoonstelling in Eye rondom de maestro van de moderne cinema: Michelangelo Antonioni. Uiteraard is EXPOSED weer van de partij. Maar wie is deze Italiaanse regisseur? Misschien ken je Antonioni wel van zijn sixties cultfilm Blow-Up (1966). Voor het geval je je afvraagt: ‘Antonio-wie?’, hebben wij filmwetenschapper Halbe Kuipers gevraagd zijn blik te werpen op het oeuvre van de moderne meester.

Door Halbe Kuipers19 augustus 2015

still uit L’Avventura (The Adventure) (Michelangelo Antonioni, IT/FR 1960)
still uit L’Avventura (The Adventure) (Michelangelo Antonioni, IT/FR 1960)

Er is misschien geen andere filmmaker wiens werk zo sterk geworteld is in het modernisme als die van Antonioni. Zijn films draaien voornamelijk rond het twintigste eeuwse leven en de crisissen waarin het continu wordt geworpen.

Niet wetende hoe om te gaan met het verleden en de snelle veranderingen in het heden, raakt de mens in Antonioni’s films algeheel in een crisis. Ze begint te dwalen en onverhoopt gaat ze relaties aan met anderen zonder te weten wat ze hier mee aan moet. Alles wordt ondergedompeld in een wereld die getekend wordt door een waas; de scherpte, de duidelijkheid ontbreekt, zoals de mise-en-scène van Il deserto rosso (1964) waar de smog van de centrales de voorgrond penetreert. Deze wereld biedt geen soelaas; de mens is verdwenen, zoals het het geval is Antonioni’s grote doorbraak, L’avventura (1960).

Still uit Il deserto rosso (1964, Michelangelo Antonioni).)
Still uit Il deserto rosso (1964, Michelangelo Antonioni).)

In L’eclisse (1962) ontvouwt de crisis zich door de relatie die Monica Vitti en Alain Delons personages aangaan. Nadat zij haar eerdere relatie heeft beëindigd, zonder duidelijke reden, beginnen de twee om elkaar heen te draaien, aftastend: kan dit wél slagen? Uiteindelijk, tegen beter weten in, proberen ze het toch en spreken nog een keer af. Geen van beide komt opdagen. Alleen de camera is er, die de lege straten registreert, die zoekt naar de twee die er niet zijn en zo niets dan zijn eigen beweging vindt.

De crisis van de mens resoneert zo met een crisis van het beeld. Vaak wordt dit aangeduid met de prachtige term temps mort: de camera blijft halsstarrig registreren maar omdat de personages niet langer in staat zijn om te bewegen of simpelweg verdwenen zijn, is er geen actie meer. En wanneer de actie verdwijnt, verdwijnt tevens het narratief. Zo bestaan de films van Antonioni niet langer uit een vast begin, midden en einde, maar meer een vrije loop van omstandigheden, die niet langer antwoord geeft op de vraag waarom men doet wat men doet, of waarom er gebeurt wat er gebeurt.

Waarom dwaalt Jack Nicholsons personage rond in Professione: reporter (1975)? Een verleden lijkt hem te achtervolgen en in menig scène stroomt dit dan ook het heden binnen: het onderscheid tussen de twee is op zijn minst poreus geworden. Zoekende naar een oorlog die hij niet kan vinden wordt hij overgelaten aan deze herinneringen en aan degenen die hij tegenkomt. En in L’avventura is er nooit een sluitend antwoord op de vraag waarom de jonge vrouw Anna is verdwenen.

“Zo bestaan de films van Antonioni niet langer uit een vast begin, midden en einde, maar meer een vrije loop van omstandigheden”

Halbe Kuipers

De crisis van het beeld wordt zelf het onderwerp in Blow-Up, Antonionis eerste Engelstalige film. De onvolmaaktheid die het beeld in crisis uitdraagt, wat het wel of niet kan vangen maar wat tevens meer is dan de werkelijkheid zoals we die kenden, brengt precies die werkelijkheid in een crisis. Het onvolmaakte beeld vormt in zekere zin Antonionis esthetiek. Enerzijds geven de beelden vaak te weinig weer, zoals hoe de personages in L’avventura vaak in de hoeken van het beeld gevangen zitten: het verleden houdt ze vast; anderzijds geven de beelden te veel weer, zoals hoe in Il deserto rosso het beeld alle diepte tot zich neemt, juist daardoor de smog uit de achtergrond onttrekt en er een waas over het beeld verspreid: de toekomst lijkt grauw.

Dit alles lijkt een somber vooruitzicht op onze wereld te zijn, maar de beelden van Antonioni vinden misschien wel iets dat meer is dan de mens. Juist omdat deze in een crisis wordt geworpen. Zijn beelden vinden een ruimte die ontstaat tussen de mens en de wereld in. Of beter gezegd, een ruimte waarin het handelen noch louter menselijk noch louter mechanisch (in de zin van de camera) is, maar van beiden. Dat stamt wellicht voort uit een van Antonionis meest opmerkelijke paradoxen, namelijk dat bij hem het modernisme samengaat met een volwaardig realisme, waarmee hij, weliswaar vernieuwd, de traditie van het Italiaanse neorealisme voortzet.

Still uit Blow-up (1966, Michelangelo Antonioni).)
Still uit Blow-up (1966, Michelangelo Antonioni).)

Het beeld wordt zodoende veel meer dan een verhaal, veel meer dan een subject. Het is een vreemde paradox dat Antonionis oeuvre tekent, want er ontstaat te midden van alle crisissen een nieuw iets, een nieuw beeld. Er ontstaat een vrijheid van het beeld, waarin nieuwe relaties aangegaan worden met de dingen die er op afspelen. Daar zit wellicht het soelaas: het draagt een enorme potentie met zich mee, één die de wereld nieuw leven kan inblazen alleen onder geheel andere condities.

Zo is Antonioni misschien relevanter dan ooit, gezien de crisis niet is opgehouden maar eerder een constante geworden is. En als de beelden van Antonioni íets zien, íets vinden, dan is het wel hoe er in al dat niets toch heel veel is.

Halbe Kuipers is een promovendus op het raakvlak van film en filosofie. Hij schrijft over het exces van beelden in onze hedendaagse cultuur, wat ze nog kunnen doen en hoe ze in hun veelvoud een integraal onderdeel zijn geworden van ons. Naast het academische schrijft hij voor verschillende media filmkritiek en voor artistieke onderzoeksprojecten.

Tags

Exposed