De grensverleggende, empathische documentaires van een nieuwe generatie Oost-Europese filmmakers

Ik liep regisseur Ruslan Fedetow (30) tegen het lijf na het zien van zijn prachtige, intieme en ontroerende film Songs for Kit. Daarin volgt hij Rada, een dakloze vrouw die met een ontwapende vrolijkheid, haar knuffels en vriend Kit zingend over de straten van Moskou dwaalt. Na eerst zijn cinematografieopleiding aan traditionele filmscholen te hebben gevolgd, koos Fedetow vervolgens voor een radicalere manier van filmen. Onder begeleiding van producent en regisseur Marina Razbezhkina leerde hij haar filmregels, waarin de camera, het personage en hijzelf centraal staan – en muziek afwezig is. In zijn werk mixt hij verschillende stijlen: cinematografisch verzorgde verhalen met realistische personages en situaties.

Ruslan Fedetow ontmoette Rada in een Sovjet-stijl café, waar verschillende eigenzinnige types samen komen. ‘Ik zag haar haar knuffels voeden en was zo verrast, als een soort magneet werd ik tot haar aangetrokken. Ik moest haar filmen, dus vroeg ik of ik met haar mee mocht.’ In nieuwsgierige, krachtige long takes (geïnspireerd door zijn favoriete maker Béla Tarr) legt hij de worstelingen, kwetsbaarheid maar vooral ook de opgewektheid van haar leven vast. Hij neemt de tijd om extreem dicht bij haar te komen, haar vertrouwen te winnen, en zichzelf bloot te geven. ‘Eerst raakte ik gefrustreerd omdat ik het idee had dat ze aan het acteren was, maar naarmate ik langer met haar filmde merkte ik dat het deel van haar was. Op zware momenten, als zij moe was van alle tegenslagen, liet ze haar masker los en toonde ze haar kwetsbaarheid. Filmen gaf haar het gevoel van erkenning, gezelschap en gaf haar de aandacht die ze nodig had.’

‘In Rusland kijken mensen erg neer op daklozen. Terwijl ze juist een bepaalde vrijheid in zich dragen. Dat maakte situaties tegelijkertijd grappig en confronterend.’ Zoals haar liedjes die zij luidkeels door de straten zingt, ‘Mensen denken dat zij gek is, terwijl dit voor haar een manier is om met haar situatie om te gaan, te overleven en hoop te houden’. Ondanks dat het vaak moeilijk was te kiezen voor de film in plaats van haar een arm om te slaan, besloot Fedetow juist op die momenten door te gaan met draaien en creëerde hij daardoor hele indrukwekkende scènes waarbij je als kijker wordt verrast door de intimiteit van de kwetsbaarheid en de vastberadenheid van het personage. Zijn long takes creëren een hoog ‘wait for it’ gehalte: ze onthaasten de kijker en trekken je in de beleving van het personage. Zoals de scène waarin Rada vastberaden een onmogelijk hek beklimt om op haar slaapplek in een leegstand gebouw te komen en de verlichting niet wil meewerken. Fedetow vangt zowel haal vrolijke, verzorgende kant als haar minder goede en kwetsbare kanten en weet deze in zijn cinematografische stijl perfect te grijpen.

Ook Klaudiusz Chrostowski (30) verfilmt de gelaagdheid van zijn personage op een waanzinnige wijze in Call me Tony, winnaar van IDFA’s studentencompetitie. Konrad verlangt naar een leven als bodybuilder en acteur, maar worstelt met de onbeantwoorde relatie met zijn vader. Voor de film ging Chrostowski terug naar dezelfde toneelschool waar hij zelf op heeft gezeten om zo’n jongen te vinden. ‘Konrad viel met zijn opvallend brede uiterlijk meteen op. En toen we met hem gingen praten merkte je meteen dat er iets heel diep zat, iets wat verder gaat dan je op het eerste gezicht denkt’. En dat was er zeker.

Klaudiusz Chrostowski volgt Konrad tijdens de lessen, hangend met zijn vrienden, in de moeilijke relatie met zijn vader, met zijn trainer in de gym en bij de afwijzing van zijn competities. Zo weet hij in die scènes verlangen en kwetsbaarheid te vangen, terwijl de camera een soort erkenning creëert die zijn vader hem niet kan geven. ‘We waren altijd met z’n drieën, de cameraman, Konrad en ik. We zijn volledig zijn leven binnen gestapt, maakten veel mee samen, werden deel van belangrijke momenten en volgden hem zowel op zijn goede als pijnlijke momenten. Om een goede film te maken moet je alles vastleggen, niet alleen de mooie momenten. Het was zwaar, maar wij waren er altijd voor hem.’. Die manier van filmen leverde morele dilemma’s op. ‘Wanneer hij verdrietig was, waren wij dat ook en voelden we ons schuldig. Maar we bleven filmen tot we de essentie van het moment hadden, dan stopten we om hem een knuffel te geven. Er is één moment waarop het shot abrupt stopt als hij ons direct aankijkt, omdat hij toen zo verdrietig was en we echt niet door konden met filmen.’

De liefde van Konrad voor Tony Montana en andere filmhelden gebruikte Chrostowski als inspiratie voor de stijl van de film. ‘Omdat we de wereld wilden laten zien door zijn ogenvonden we dat de film een soort fictie-achtige kwaliteit moest uitstralen’. Deze stijl vertaalt zijn emoties op een magische manier op beeld. Konrad had geen probleem met gefilmd worden: ‘Hij wil Tony zijn, acteur, hij creëert steeds personages,maar tegelijkertijd waren er momenten dat hij zich helemaal bloot gaf’. Sommige momenten leken zelfs in scene gezet, maar ‘dit zijn de verrassingen van het leven die je als filmmaker krijgt’, zoals de symboliek van uitzichtloosheid door de mist die opkwam toen ze aan het eind van de film een berg op klommen. ‘Door bepaalde shots in de film te laten waarbij Konrad ons direct aanspreekt, wordt het duidelijk dat dit de werkelijkheid is.’

De film is onderdeel van Chrostowski’s afstuderen aan de ‘legendary’ Lods Film School, de oudste filmschool van Polen waar ook grote makers als Andrzej Wajda en Roman Polanski hebben gestudeerd. De school sluit documentaire en fictie niet van elkaar uit: volgende week begint hij aan deel twee van zijn afstuderen, dat is fictiefilm. Dit zie je terug in de stijl: de film kijkt weg als fictie. Omdat de makers zoveel tijd met Konrad doorbrachten, hadden ze veel tijd om na te denken over de shots en de kadrering. ‘Documentaire is zo’n goede les voor fictie makers en andersom’. Filmmakers zouden moeten doen wat zij willen. Je hoeft je niet aan regels te houden, zolang je doet wat je wilt en dat oprecht is’.

De verwondering die Ruslan Fedetow en Klaudiusz Chrostowski voor hun eigenzinnige personages hebben hun magische manier van filmen, zorgen ervoor dat je wordt aangestoken door de energie van de twee. ‘Iedereen heeft een held in zich, zolang je maar een goede regisseur vindt om het te verfilmen, die precies weet bij diegene binnen te komen’, aldus Chrostowski. Deze jonge makers zijn niet bang af te wijken van conventionele vertellingen en combineren verschillende stijlen. Ze houden zich niet schuil achter de camera, maar zien het als een middel een relatie aan te gaan met het personages, om diens emoties te vertalen naar beeld. Zo verschaffen ze de kijker toegang tot de kwetsbaarheid van deze mensen en krijgen zij de erkenning die hen in het dagelijkse leven vaak niet krijgen.