Skip to content

De taal van het landschap

Je kunt een kus beleven onder een bak tl-licht in de keuken, of onder een zwoele zomernachtlucht op het balkon: de zoen is anders. Plaats van toedracht is een belangrijke stemmingsbepaler, altijd aanwezig kleurt de omgeving ons gemoed. Gastschrijver Thomas van Huut onderzoekt de relatie tussen omgeving en beleving.

Door Thomas van Huut19 november 2015

still uit La notte (Michelangelo Antonioni, IT/FR 1960)
still uit La notte (Michelangelo Antonioni, IT/FR 1960)

De omgeving is voor een kunstenaar een belangrijk middel om een stemming neer te zetten. De expositie Michelangelo Antonioni – Il maestro del cinema moderno – nu in Eye te zien – maakt duidelijk dat de Italiaanse regisseur niet alleen de meester van de moderne film was, maar ook een virtuoos beheerser van landschappen om de psychologie van zijn personages te verbeelden. De mistige vlaktes in Il deserto rosso (1964) weerspiegelen vervreemding en de eindeloze woestijn in Zabriskie Point (1970) toont de gedesillusioneerde staat van de hoofdpersonages in die film: de plaatsen waar Antonioni zijn personages doorheen laat bewegen zijn één op één te koppelen aan de morele toestand van die personen.

Antonioni’s films zijn een goed voorbeeld van hoe het altijd aanwezige landschap in de film (maar natuurlijk ook in literatuur en schilderkunst) meer is dan de toevallige plaats van handeling. In de juiste handen spreekt het landschap een poëtische taal. Als een trotse vader boven zijn modeltreinbaan bespeelt Antonioni zijn omgevingen: schuift met de schuimrubberenboompjes, verplaatst hier en daar een huizenblok en kneedt zo als landschapsarchitect aan de ziel van zijn personages. In de handen van een filmmaker, schrijver of schilder worden landschapselementen metaforen. Geen steen ligt er nog toevallig. In de poëzie van het landschap kan een rijtje bomen klinken als een verzameling rijmwoorden, speelt een huizenblok voor strofe en fungeert de rivier als witregel.

Het beeld van een vader boven zijn miniatuurlandschap is niet eens zo overdreven. Voor Il deserto rosso droeg Antonioni zijn filmcrew op om de grasvlakten met verf grijs te spuiten en de bomen wit. Zijn opmerking dat je een film niet alleen schrijft maar ook schildert, bleek hij wel heel letterlijk te nemen.

Antonioni is zeker niet de enige filmmaker die de ruimte inzet om de ervaring te kleuren. In de film Sicario (2015), die nu in de bioscoop draait, heeft regisseur Denis Villeneuve bovengemiddeld veel aandacht voor het dorre en ruige landschap waar zijn film over de war on drugs rond de grens tussen Mexico en de Verenigde Staten zich afspeelt. Villeneuve maakt het ruige landschap medeplichtig aan de schimmige activiteiten van het politieteam dat de hoofdrol heeft.

In Villeneuves eerdere film Enemy (2013) zien we een man die verstrengeld in gedachten is over de dubbelganger die hij heeft ontmoet, afgewisseld met shots van het ongeordende stratenplan van Toronto. Stedelijke architectuur en mentale structuur vinden elkaar in het verlies van oriëntatievermogen. De poster van de film laat er geen twijfel over bestaan: de ongeordende organische structuur van het moderne Montreal verbeeldt de chaotische gedachten van de door Jake Gyllenhaal gespeelde dubbelgangers. Gyllenhaal draagt op de poster letterlijk de stad, of de skyline daarvan, in zijn achterhoofd.

Filmposter Enemy (2013)
Filmposter Enemy (2013)

Het is vast mogelijk om een semantiek, of betekenissenleer, op te stellen van de landschapselementen die Antonioni, Villeneuve en andere regisseurs gebruiken. Mist staat voor ontoegankelijkheid, de woestijn voor eenzaamheid en reflecties in ruiten en spiegels verbeelden de worsteling met de eigen identiteit. Maar een dergelijk woordenboek van landschapselementen zou afdoen aan het krachtige expressieve karakter ervan. Juist het alomtegenwoordige en onuitgesproken karakter van het landschap stelt het in staat zo’n krachtige metafoor te zijn. Je kunt gevoelig zijn voor de invloed van de omgeving zonder haar onder woorden te brengen.

De plaats van handeling heb je niet altijd onder controle. Toch kan het geen kwaad om voor je volgende kus, eerst de semantische lading van de locatie eens te proeven. En dan de balkondeuren open te klappen.

De tentoonstelling Michelangelo Antonioni: il maestro del cinema moderno is tot half januari te zien in Eye. Sicario draait nu in de Cineville-theaters.

Tags

Exposed