De Toverlantaarn – voorloper van cinema en powerpoint

Eind 19e eeuw en begin 20e eeuw toont men bewegend beeld door middel van een toverlantaarn. Hoewel de toverlantaarn al werd uitgevonden in de 17e eeuw (door de Nederlander Christiaan Huygens), vierde het zijn hoogtijdagen tussen 1880 en 1920, waarin een groot scala aan toverlantaarnplaten worden geproduceerd die men voor van alles gebruikt: van universiteitslezingen tot kermisvoorstellingen tot het nieuws. Toverlantaarnvoorstellingen vinden overal plaats, in kerken in kleine dorpen, maar ook op de kermis in de stad. Deze voorstellingen spelen zich af in een donkere ruimte en duren zo’n anderhalf uur. De toverlantaarn is dan ook een van de voorlopers van de cinema. Aangezien niet iedereen in deze tijd kan lezen, zijn de afbeeldingen van de toverlantaarn in combinatie met een verteller de manier waarop men informatie verkrijgt, maar zich ook vermaakt en verwonderd over het zien van bewegend beeld.

Maar hoe werkt de toverlantaarn? De toverlantaarn is een soort van projector waarin glazen platen worden geplaatst die op een scherm worden geprojecteerd. In de begintijd van de toverlantaarn zijn dit stilstaande, getekende afbeeldingen, maar met het voortduren van de tijd gebruikt men ook foto’s en kan er door middel van kleurfilters en draaimechanieken effecten worden toegevoegd. Daardoor krijgen de beelden een dynamisch effect: een afbeelding kan van dag naar nacht veranderen, de seizoenen veranderen voor het oog van de kijker en een trein kan van a naar b rijden. In onze tijd klinkt dat allemaal vrij simplistisch, maar toentertijd, zag men nauwelijks beeld, laat staan bewegend beeld. Dit leidde tot verwondering onder de bezoekers van toverlantaarnshows. De bijzonderheid van bewegend beeld in de begindagen van de toverlantaarn kan worden aangetoond door middel van het feit dat in 1799 een toverlantaarnvoostelling werd stopgezet door de politie, omdat er verhalen de ronde gingen dat Lodewijk XIV tot leven werd gewekt.

Vele musea, verzamelaars en universiteiten zijn nog steeds in het bezit van de vele toverlantaarnplaten die in de 19e en 20e eeuw zijn gemaakt. Echter is het onduidelijk hoeveel platen zich in Nederland en de rest van de wereld bevinden. Vaak wordt de historische waarde van de platen onderschat en weet men niet wat er met een grote collectie moet gebeuren of hoe deze bewaard moeten blijven. Afgelopen weekend was het startweekend van het Europese project A Million Pictures waarin verscheidene Europese universiteiten en musea, waaronder Eye, samenwerken om toverlantaarns en toverlantaarnplaten te onderzoeken, categoriseren en conserveren. Er is namelijk een schat aan informatie te vinden op toverlantaarnplaten. Deze platen vertellen ons niet alleen iets over de ontwikkeling van de film, maar ook over allerhande onderwerpen die van historisch belang zijn. Wat immers belangrijk nieuws was in de 19e eeuw werd verteld met de beelden van de toverlantaarn. Bovendien zijn de toverlantaarnbeelden nog vaak terug te vinden, in tegenstelling tot de vroege film, die op zeer brandbaar materiaal werd geproduceerd. Toverlantaarnplaten laten dus beelden zien van tijden waarvan er juist weinig beeld te vinden is, desondanks zijn deze afbeeldingen tot nu toe weinig onderzocht. Met ingang van dit project komt daar hopelijk verandering in en duikt ook het Eye de archieven in.

In de Panorama van Eye is een permanente tentoonstelling van filmapparaten waarin een toverlantaarn is opgenomen. De Panorama is dagelijks gratis te bezoeken tussen 10.00 en 21.00 in Eye .