Door Het Oog Van Trauma Kruipen

In het boek Explorations in Trauma zegt trauma-geleerde Cathy Caruth dat trauma niet slechts een symptoom is van het onderbewuste, maar ook, en in het bijzonder, een symptoom van de geschiedenis zelf. Trauma is niet slechts onderdeel van het individu, maar maakt deel uit van het zogenaamde collectieve geheugen van een land of volk en legt de fundamenten van dit geheugen bloot. Bijna ieder mens in het Westen weet wat de Holocaust is; dit trauma is deel geworden van ons Europese narratief en onze Europese identiteit. Dit narratief geldt niet per se voor andere grote genocides van de twintigste eeuw, zoals de gruweldaden die tijdens het koloniale bewind hebben plaatsgevonden in o.a. Congo en Indonesië, of de Armeense of Rwandese genocide.

Dominante vertellingen van de geschiedenis worden gebruikt om hedendaagse politieke agenda’s te verantwoorden. Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop Reagan, Clinton en Trump allen hun presidentscampagne gevoerd hebben met de slogan ‘Make America Great Again’ of de manier waarop Rutte oproept voor een terugkeer naar de ‘VOC- mentaliteit’. Dat de geschiedenissen waar deze uitspraken aan refereren extreem gewelddadig waren en nog steeds een grote impact hebben op de levens van grote groepen mensen, wordt eenvoudigweg veronachtzaamd.

Cathy Caruth schrijft dat een getraumatiseerde eigenlijk een ‘onmogelijke geschiedenis’ met zich mee draagt. Hiermee probeert ze aan te duiden dat de representatie van trauma vrijwel onmogelijk is. Als je ‘Hiroshima atoombom’ intypt op Google krijg je voornamelijk afbeeldingen van een paddenstoelachtige rookpluim. Dit beeld is het alomvattende gezicht geworden, waarachter miljoenen persoonlijke verhalen van trauma schuilgaan. Net zoals een Russische Matroesjka pop na het openen vele, kleinere Matroesjka poppetjes blijkt te bevatten. Een foto van een paddenstoelachtige rookpluim, uitgehongerd kind, of de foto’s van honderden opgestapelde kadavers van de Holocaust, benaderen geenszins de alledaagse ervaring van de slachtoffers. Ze doen bijna het tegenovergestelde daarvan: door de frequentie waarmee we ze op het internet tegenkomen, roepen ze een soort verdoving op. Hoe zorgen we ervoor dat deze verdoving doorbroken wordt en dat de geschiedenis van trauma niet ingezet wordt om nieuwe politieke belangen te behartigen?

In Meiro Koizumi’s video-installatie Defect in Vision, die te zien is in de tentoonstelling, zie je aan de voorkant van het scherm een deel van het gezicht van een man en vervolgens dat van een vrouw. Terwijl ze eten, hebben ze een gesprek over het opkomende vertrek van de man naar de Tweede Wereldoorlog, hij is namelijk een kamikazepiloot. Ze bedenken wat ze allemaal zullen doen wanneer hij terugkomt: een lange wandeling maken, naar een hot spring gaan, etc. De man verzekert zijn vrouw er keer op keer van dat hij levend terug zal komen. Deze scène herhaalt zich, terwijl het beeld van perspectief wisselt en uiteindelijk helemaal uitzoomt. Langzaam zie je zo het hele tafereel verschijnen, van een man en vrouw die aan een traditioneel Japans gedekte tafel zitten. We zien dat ze beiden blind zijn; ze tasten met hun handen de tafel af op zoek naar het eten. Aan de achterkant van het scherm zie je dezelfde scène, maar vanaf het begin volledig uitgezoomd. De man en vrouw hebben hetzelfde gesprek en blijven eten, maar deze keer loopt er telkens iemand het beeld in om spullen van tafel weg te halen of te verplaatsen. De man en vrouw blijven doorgaan met het ritueel, herhalen hun tekst en zoeken naargeestig de tafel af op zoek naar de sake, de kopjes, de sushi. Ze onderbreken hun handelingen geen moment. De video eindigt met het gezicht van de man, inmiddels in zijn helikopter, nog altijd zijn zinnen herhalend tot hij neerstortend eindigt met de woorden: ‘Sorry Chieko’.

Een trauma is zo’n ingrijpende ervaring dat die op het moment zelf niet in zijn geheel ervaren kan worden. De getraumatiseerde is daarom gedoemd telkens terug te keren, in flashbacks en dromen, naar het moment van de impact. Koizumi lijkt in Defect of Vision vanuit dit punt te vertrekken; het verhaal van de man en vrouw herhaalt zich keer op keer, zoomt in, zoomt uit en ratelt alsmaar door, zelfs wanneer de omgeving rondom hen afbrokkelt. Als kijker vraag je je af of dat wat we zien plaatsvindt in het hoofd van de vrouw? Speelt deze herinnering zich als een bandrecorder steeds weer opnieuw in haar af? De video-installatie biedt weerstand tegen een ‘historische’ en daarmee afstandelijke kijk op de ervaring van Japanse kamikazepiloten en hun families, en benadert deze vanuit het persoonlijke, verwarrende en absurdistische perspectief van verlies en afscheid.

In de video-installatie Drones, Frosted Bats and the Testimony of the Deceased behandelt Chia Wei Hsu het verleden expres op een omslachtige manier, om eenduidige representatie tegen te gaan. In plaats van beeldmateriaal te gebruiken van het geweld dat heeft plaatsgevonden tijdens de Tweede Wereld Oorlog in een Taiwanese brandstoffabriek van de Japanse marine, laat Hsu de gebouwen zelf getuigen van deze geschiedenis. In zijn werk dwaalt een drone door de ruïnes van de gebouwen, waar de kogelgaten in de muren nog zichtbaar zijn. Daarnaast worden de mondelinge getuigenissen door stemacteurs ingesproken en telkens in een andere, willekeurige volgorde afgespeeld. Hiermee geeft Hsu de onbetrouwbaarheid van archief- en bewijsmateriaal haarscherp weer. Hij lijkt te zeggen: je kunt wel proberen het specifieke leed vast te leggen, maar wat er gebeurd is zullen we nooit helemaal kunnen vatten.

Alle kunstenaars die exposeren in A Tale of Hidden Histories bieden met hun werk weerstand tegen vereenvoudigde beeldvorming. ‘Moeten we’, lijken ze te zeggen, ‘om de gruwelijkheden van de geschiedenis bloot te leggen, niet voorbij de grenzen van het realisme bewegen?’ Omer Fast, Meiro Koizumi, Chia Wei Hsu en Broomberg & Chanarin vertellen verhalen vanuit onthechte pijnplekken in de maatschappij en laten zien dat een directe vertaling vanuit daar onmogelijk is. We zouden juist onze vraagtekens moeten zetten bij verhalen die de waarheid in pacht trachten te hebben, die zich aan ons voordoen zonder herhaling, twijfel, tegenstelling of frictie en die we, in de compacte vorm van catchy slogans, vaak uit de monden van presidenten en ministers horen bulderen.