Een ode aan het unheimliche

In lichte paniek probeer je het onderliggende probleem te achterhalen. Heb je ruzie met je vriend? Ben je een deadline vergeten? Ga je morgen op vakantie? Maar alles lijkt in orde. Toch ziet de wereld er heel anders uit. Echt een duidelijke aanleiding is er niet, en alles is ook gewoon nog hetzelfde, maar toch net wat anders dan normaal. Gelukkig kunnen we dit gevoel enigszins duiden, er is zelfs een naam voor: Het Unheimliche.

Het unheimliche zit tussen het vreemde en het vertrouwde, het onbekende en bekende, in. Het is een woord dat zich moeilijk laat vertalen, in het Nederlands komt je ‘ontheemd’ voelen het dichtste bij, of het ‘ontheemde’. Om het unheimliche beter te begrijpen moeten we bij Sigmund Freud zijn, de bedenker van dit concept. Het woord betekent letterlijk onhuiselijk. In het woord zit dus al het vertouwde, het ‘heimliche’, en het niet vertrouwende, het ‘un”. Ook verwijst het naar het woord ‘heimelijk’, oftewel verborgen. De betekenis van heimlich is dus ambigue: het is zowel huiselijk, als verborgen. Freud omschrijft het unheimliche als iets vertrouwds wat plotseling vreemd wordt.

Enge poppen

Vooral het horrorgenre is onlosmakelijk verbonden met het unheimliche. Zo komen er vaak poppen voor in horrorfilms en dit is niet voor niets. Een pop is typisch unheimlich. Niets is zo eng als een pop. Het lijkt op een mens, maar toch net niet helemaal. We herkennen het menselijke in een pop, we zien allemaal dat het een mens moet voorstellen, maar een pop maakt iets zo herkenbaars als een mensengezicht en lichaam tot iets vreemds. Juist omdat het er zo op lijkt, maar net niet helemaal. Het unheimliche is waar het vreemde, het onbekende, tot leven komt in het bekende en het vertrouwde. Het verstoort ons beeld van de realiteit. “Nothing new or foreign but something familiair and old established in the mind that has been enstranged only by the process of repression”, schrijft Freud.

De pop legt bloot wat er altijd al in de mens verborgen lag. Het unheimliche maakt je bang, niet door de mens op een gruwelijke manier weer te geven, met verminkt gezicht of afgesneden ledematen, maar juist door de realiteit zo dicht mogelijk te benaderen. De pop maakt alleen maar zichtbaar wat er altijd al was. Het is misschien dus niet de pop, maar de realiteit zelf die ons bang maakt.

Over je schouder kijken

Het unheimliche maakt je bang, maar het is zeker niet iets wat je daarom moet vermijden. Het zorgt er ook voor dat de realiteit zich weer even als nieuw aan doet. Soms hebben we het geluk dat het ons overvalt, een andere keer hebben we enge poppen en horrorfilms nodig om vervreemd te raken van de realiteit. Dit is de kracht van horrorfilm, maar ook van film in het algemeen. Film is eigenlijk in essentie al unheimlich. Film zit altijd al tussen vreemd en bekend, vertrouwd en onbekend in. Beroemd filmtheoriste Laura Mulvey schrijft in haar boek Death 24x a Second: Stillness and the Moving Image:

Film put altijd uit de realiteit. Het grenst aan de werkelijkheid of speelt ermee. In de wereld van de film, van het unheimliche, is het niet meer zeker wat object en subject is, wat levend en wat levenloos, wat echt en wat nep. Wees daarom niet bang maar dankbaar als je, op weg naar huis vanaf de bioscoop, of tijdens het tanden poetsen nadat je Netflix hebt afgesloten, het gevoel hebt dat je even over je schouder moet kijken. Of als een ondefinieerbaar onderbuikgevoel je overvalt. Dit is slechts de realiteit die even haar dagelijksheid van zich afwerpt.