EXPOSED sprak de legendarische filmmaker Béla Tarr: ‘Ik wil mijn lelijke bullshit vieren’

Tarr (1955) wordt gezien als de meester van prachtig in beeld gebrachte, zwaarmoedige films over de condition humaine. Wie voor het eerst een van zijn werken ziet, zal even slikken. Het zijn trage beelden met zware thema’s. Maar wie zich aan deze vorm van slow watching overgeeft, merkt dat hier iets bijzonders te zien is.

In 1980 bezocht je Amsterdam voor het eerst. Wat was je indruk?

“Ik kwam toen uit een socialistisch en communistisch land van achter het IJzeren Gordijn. Mijn eerste indruk was die van vrijheid: mensen zonder angst, met levensenergie. Maar nu voel ik hier eerlijk gezegd angst, en niet meer dezelfde energie van die tijd.”

Wat bedoel je met angst?

“Angst voor de toekomst. Existentiële angst. Angst voor de hypotheek. Angst voor de bank. Mensen zijn voorzichtig. Ze kunnen niet meer zoals toen zijn.”

Bedoel je ook de angst voor het oprukkende populisme in het Westen?

“Het populisme is een consequentie van deze situatie. Als mensen in een onzekere of onveilige situatie zijn hebben ze een vaderfiguur nodig. Iemand die ze vertelt: dit is de goede, dit is de slechte. Ik kan je veiligheid garanderen als je volgt – dat is de logica van deze shit. En natuurlijk is het een leugen. Het is een grote leugen maar dit is hoe het werkt.”

Vandaag wordt Donald Trump beëdigd als president..

“Het openingsdiner begint om zes uur, op dezelfde tijd dat Amerika hem als president neemt. Weet je wat ik denk? Dit is het ergst denkbare. Het is zo verdrietig, zo lelijk, het is niet alleen een schande voor de Amerikanen maar voor ons allemaal. Hoe kon de wereld dit laten gebeuren? Dit is voor mij een schok. Ik ga de strijd nu aan tegen meneer Trump want ik wil mijn lelijke bullshit tegelijkertijd laten zien en vieren.”

Vind je dat het een verantwoordelijkheid is voor de kunst- of filmgemeenschap om nu te protesteren?

“Ik zou graag een normale burger willen zijn, die zijn politieke acties elke vier jaar doet: tijdens het stemmen. Dat is de normale situatie. Maar zij provoceren mij met al hun shit, want Ik heb het gevoel dat als ik niks doe ik ook schuldig ben. En ik weet niet hoe ik mezelf ‘s ochtends kan aankijken in de spiegel als ik er onderdeel van ben. Om eerlijk te zijn heb ik twintig jaar lang niks politieks gedaan, nadat Hongarije in 1989 een soort democratie werd. Maar voor mijn gevoel moet ik nu weer handelen, omdat ik denk dat de democratie in gevaar is.”

In de tentoonstelling zit een nieuwe scène [Tarr zwoer in 2011 nooit meer een camera aan te raken, JK] waarin het straatkind Muhamed accordeon speelt. Hoe kwam deze tot stand?

“Deze scène hadden we nodig voor de tentoonstelling. En als we iets nodig hebben kan ik schieten. Ik leefde 4,5 jaar in Sarajevo. Ik zag dit jongetje meerdere keren op straat. Ik denk dat zijn blik en speciale manier van accordeon spelen mij raakten. Toen ik dacht over de hoofdstukken van deze tentoonstelling [de expo is opgedeeld in hoofdstukken naar de films van Tarr, JK] had ik het gevoel dat er iets miste. Zijn blik miste. Nu is het af.”

Dan iets anders. We leven in een zeer visuele wereld, vooral door social media. Op je inmiddels gesloten filmopleiding in Sarajevo, film.factory, gaf je les aan een jongere generatie. Hadden zij een andere benadering van film?

“De laatste vier jaar werkte ik met jonge filmmakers afkomstig van alle hoeken ter wereld. Ze kwamen omdat ze geloofden iets van mij te krijgen. Ik zei ze de hele tijd dat ze allereerst zichzelf moesten vinden; hun eigen taal. Het is mijn taak om ze te bevrijden en ze op te leiden. Om ze vrij te laten en hun hersens schoon te maken van alle kapitalistische shit.”

Hoe doe je dat?

“Ik breng tijd met ze door. Ik had bijvoorbeeld een student uit Singapore. Hij kwam naar mij met een script van 200 pagina’s over de Balkanoorlog. En ik zei hem: je kwam twee maanden geleden naar dit Balkanland, en je schreef 200 pagina’s over iets wat je niet kent. Hoe kun je dit weten? Omdat hij van elders kwam geloofde hij dat dat in zijn voordeel was. Ik zei tegen hem: ik wil het script niet openen, want jij bent het niet. Ik wil iets zien dat over jou gaat.

Deze jongen uit Singapore was gay. En ik gaf hem het script terug. Ik zei: denk na, en kom over drie dagen terug. Drie dagen later kwam hij terug en hij liet een prachtig zelfportret zien. En uiteindelijk was dat het punt dat hij vrijkwam; hij vond zijn eigen filmtaal, zijn eigen stijl. En na afloop vloog hij. Want de hoofdzaak was om hem te zeggen: heb geen verwachtingen. Jij bent jezelf. En geen regels. Jij bent de regel. En dit is wat ik 4,5 jaar voor hen was. Iedereen is anders. Ik ben tegen jou niet hetzelfde als de anderen. Als jij uit Japan komt heb je een andere taal en achtergrond dan een IJslander. En ik moest een weg vinden.. daarom werd ik moe. Omdat ik jarenlang zeer intensief persoonlijk samenwerkte.”

Zijn tentoonstellingen vanaf nu de nieuwe manier om jezelf uit te drukken?

“Nu voel ik me vooral erg moe, omdat ik alles klaar en perfect wilde krijgen. Maar we hebben bereikt wat we wilden. Ik ben Eye en de mensen die hier werken erg dankbaar, hun enthousiasme was erg belangrijk voor mij. Want soms als je iets doet heb je twijfels, en het was goed dat ik die met hun kon delen. We werden een echte crew, zoals op een filmset. We waren hier van de vroege ochtend tot de late avond.”

Als we naar buiten lopen voor de foto, vraagt Tarr aan fotograaf Babette Meyer of ze hem op de foto kan sparen. “De jonge mensen vinden dit saai. Weet je hoe het ging? Toen ik jong was, was ik de anarchistische, veelbelovende filmmaker. Nadat ik succes had veranderde ik in een oude meester, bijna meteen, na de eerste screening. Iedereen behandelde me anders. En toen ik stopte met filmen werd ik legendarisch, en nu ben ik een icoon!” Hij begint hard te lachen, en loopt weer terug het gebouw in.