Eye retrospectief: Billy Wilders verkapte kritiek op de Amerikaanse cultuur

Samuel (Billy) Wilder wordt beschouwd als één van de belangrijkste Amerikaanse cineasten. Hij woonde echter lange tijd in Europa, geboren in Oostenrijk-Hongarije (Sucha, hedendaags Polen) en opgroeiend in een Joodse familie. Aanvankelijk begon hij zijn loopbaan als verslaggever in Wenen en Berlijn, maar hij maakte al snel de omslag naar de filmindustrie als regieassistent in Parijs. Daarna vervolgde hij zijn loopbaan als filmregisseur in Amerika, waar hij de rest van zijn leven werkzaam zou blijven. Ondanks dat Wilder gezien wordt als één van de belangrijkste Amerikaanse filmmakers, en hij er bewust voor koos in Amerika te wonen en hier dankbaar voor was, heeft hij zich lang niet altijd verbonden gevoeld met alle aspecten van de Amerikaanse cultuur. Sterker nog: onder de oppervlakte van de originele verhaallijnen schuilt een dosis cynisme, opgediend met de nodige snufjes humor. Het vormt de kritische laag in zijn films, waarin hij stilletjes de spot drijft met de Amerikaanse cultuur. Zijn werk richtte zich vaak op onderwerpen die eerder in de filmgeschiedenis als onaanvaardbaar bioscoopmateriaal werden beschouwd, waaronder alcoholisme, gevangenenkampen, prostitutie en de leegte van het moderne leven.

Alcoholisme

The Lost Weekend (1945) werd vertoond tijdens de eerste Oscarceremonie die plaatsvond na de oorlog. Het toont het wanhopige leven van de chronische alcoholist en schrijver Don, in de film samengevat in een vierdaagse drinkpartij. Het werpt een harde en serieuze blik op de effecten van alcoholisme; een onderwerp dat nog niet eerder door Hollywood was aangepakt. In eerste instantie werd de film fel bekritiseerd, en Wilder werd er zelfs van beschuldigd alcoholisme te promoten. The Lost Weekend werd uiteindelijk geaccepteerd en zelfs bejubeld door bekende critici, die uiteindelijk termen gebruikten als “krachtig”, “angstaanjagend”, “onvergetelijk”, “grandioos” en “briljant”. De film opent met een verklaring van Paramount waarin staat “And now Paramount dares to open… the strange and savage pages of The Lost Weekend.” En “Nothing like this has ever been screened before!” “The Picture you’ll be talking about for years!” Het moge duidelijk zijn dat deze film nogal wat losmaakte bij het publiek. Voorheen was alcoholisme iets dat achter gesloten deuren plaatsvond, ver buiten het zicht van het grote publiek. Wilder toonde de psychologie van deze man, van de schrijver in wanhoop; iets wat wellicht pijnlijk bekend aanvoelde voor een groot deel van het publiek. Deze onheilspellende kant van het moderne leven was iets waar mensen in eerste instantie liever niet mee geconfronteerd wilden worden, maar waar ze uiteindelijk toch herkenbaarheid en filmische loutering in vonden.

De leegte van het moderne leven

Sunset Boulevard (1950) gaat over een scenarioschrijver die wordt ingehuurd om het script van een vergeten “stille” filmster Norma opnieuw te bewerken, om vervolgens te ontdekken dat hij een gevaarlijke relatie ontwikkelt. Bovenal is Sunset Boulevard een waarschuwing tegen de listigheid en maakbaarheid van Hollywood. Norma’s enorme sterrenstatus was volledig afhankelijk van haar jeugdige schoonheid. Zodra die frisheid met de leeftijd vervaagde, kon ze het wel vergeten in de filmindustrie. Er is geen plaats voor vergane glorie op het witte doek. Het imago van beroemdheden is kortstondig; een vicieuze cirkel en een race tegen de ouderdom.

Hoewel Norma’s sterrendom haar is afgenomen, is ze nog steeds verslaafd aan haar uiterlijk. Haar “schone” gezicht is haar enige waardevolle bezit en levensdoel: zonder haar oppervlakkige zelfbeeld heeft ze niets. Ze grijpt zich wanhopig vast aan haar oude uiterlijk, behangt haar huis met oude foto’s uit haar hoogtijdagen en kijkt regelmatig naar haar oude stomme films. Ze weigert haar leeftijd te erkennen of de nieuwe ontwikkelingen in de filmindustrie te accepteren. In plaats daarvan ondergaat ze verschillende schoonheidsbehandelingen in een poging haar decennia-oude imago nieuw leven in te blazen. Het is Norma’s obsessie met haar eigen faam die niet alleen zichzelf, maar ook anderen om haar heen in gevaar brengt. De film vormt een waarschuwing voor de onhaalbare eisen die Hollywood aan de vrouw stelt; het toont de vergankelijkheid van vluchtige schoonheid en daarmee de lege kern van het Hollywoodbestaan. Deze thema’s zijn nog altijd pijnlijk actueel. Daarnaast wordt er, door meerdere gesneuvelde relaties, gesuggereerd dat liefde uiteindelijk onbereikbaar is in het dodelijke, ziel-verpletterende Los Angeles.

The Apartment (1960) gaat over een zakenman die in een goed daglicht probeert te komen bij zijn leidinggevenden door hen zijn appartement te lenen voor hun seksuele escapades. Uiteindelijk leidt dit tot onvoorziene intriges en belandt hij zelf in een gecompliceerde romance. Ook deze film gaat over de sleur van het ogenschijnlijk mooie dagelijkse leven in Hollywood en over het opvullen van een bepaalde leegte. Ook The Apartment bleef in eerste instantie niet gespaard van kritiek, vanwege de grote controverse rondom het onderwerp. Hoewel de film scherp commentaar geeft op de toenmalige Amerikaanse samenleving en haar amorele inwoners, wordt de stemming verlicht door de nodige dosis humor en romantiek.

Sensatiepers

Ace in the Hole (1951) draait om de gefrustreerde verslaggever Chuck Tatum die een baan aanneemt bij een kleine krant uit New Mexico, de Albuquerque Sun-Bulletin. Het werk is behoorlijk saai, totdat hij een gouden kans ruikt. Hij hoort van een plaatselijke man die vast is komen te zitten in de instorting van een grot terwijl hij bezig was oude Indiase kunstvoorwerpen te verzamelen. Chuck grijpt onmiddellijk zijn kans de reddingsactie over te nemen, met als doel het verhaal door te verkopen aan de grote kranten, geld te verdienen én naam te maken voor zichzelf. Hij lokt een nationale mediasensatie uit en melkt de tragedie tot de laatste druppel uit – totdat de dingen vreselijk misgaan. Ace in the Hole uit kritiek op de sensatiebeluste en manipulatieve Amerikaanse pers; wederom een nog steeds schrijnend actueel thema.

Moordlustige normaliteit

Double Indemnity (1944) is een spookachtig verhaal van lust, hebzucht en zonde. Het is een filmisch meesterwerk dat de discrepantie verkent tussen hoe de dingen lijken te zijn en de realiteit. Uiteindelijk bewijst Double Indemnity dat ogenschijnlijke normaliteit vaak het verontrustende en bizarre verhult: in dit universum kan een opvallende blonde dame zichzelf als een sluwe moordenares openbaren, terwijl een gewone buurtverkoper de moordenaar van een deur verder blijkt te zijn. In Double Indemnity werd voor het eerst in de filmgeschiedenis het verhaal verteld vanuit het perspectief van de moordenaar; iets dat werd ontvangen als het misplaatst sympathiseren met de vijand. “Murder can sometimes smell like honeysuckle”, mompelt het hoofdpersonage, terwijl er een bloedmooie vrouw op hem ligt. Er wordt gespeeld met de tegenstelling van zonnig Los Angeles en sombere interieurs, dat suggereert dat een dodelijke dreiging altijd op de loer ligt, zelfs achter de meest onschuldige gevels. Ook dit slaat weer terug op de onbetrouwbare, maakbare en artificiële Hollywood-façades, waarachter duistere geheimen en donkere verlangens schuilgaan.

Hoewel Wilder vaak indringende films schreef en regisseerde over de oppervlakkigheid van het moderne leven, was hij ook in staat om hele succesvolle komedies te maken (Some Like It Hot, 1959). Hij ontving vaak kritiek op het inzetten van taboedoorbrekende thema’s zoals alcoholisme en prostitutie, maar door de hoge kwaliteit van zijn werk werd hij toch vaak gerespecteerd door zowel het publiek als de filmindustrie. Zijn grafschrift luidde “I’m a writer, but then nobody’s perfect.” Hij zag imperfecties in het glamoureuze Hollywood met haar ogenschijnlijk perfecte media-aristocratie. Hij prikte dwars door de façades heen van make-upmaskers, overdadige kostuums en strakke pakken. Dit maakte hem misschien niet tot een voorbeeldig Amerikaans staatsburger, maar wel tot méér mens dan menig van zijn tijd- en stadgenoten.