Als er één Nederlandse creatieveling een veelzijdig oeuvre heeft opgebouwd gedurende zijn carrière, is het wel Alex van Warmerdam. Van Warmerdam is in eerste instantie afgestudeerd als kunstenaar aan de Rietveld Academie in Amsterdam. Hij is het desondanks het beste bekend als filmregisseur, maar daarnaast is hij schrijver, acteur, theatermaker, vormgever en schilder. ‘Schilder’ wordt vaak als laatste genoemd. “Hij is ook schilder.” Inmiddels heeft hij echter een goede reputatie opgebouwd als kunstschilder. Zo wordt hij onder andere vertegenwoordigd door de galerie GRIMM en had hij een solotentoonstelling in het Stedelijk Museum Schiedam in 2010. Hetzelfde jaar won hij de Johannes Vermeer Prijs voor “de hoge kwaliteit van zijn gehele oeuvre”.
Gesamtkunstenaar Alex van Warmerdam: een schilderkunstig oeuvre
Om het veelzijdige oeuvre van Alex van Warmerdam te duiden, vergelijkt Claire Hoogakker de schilderijen met zijn film stills. Een mooie en verrassende introductie op het werk van het multitalent. De tentoonstelling l'Histoire Kaputt is nog te zien tot 2 september in Eye Filmmuseum.
Door Claire Hoogakker28 juni 2018
Nu wijdt Eye Filmmuseum een overzichtstentoonstelling aan het multidisciplinaire oeuvre van deze alleskunner – samengesteld door Van Warmerdam zelf, net als in Schiedam. Hij kan nu dus ook tentoonstellingsmaker aan zijn lijstje toevoegen. Er worden oude films, nieuwe installaties en objecten vertoond; het geheel vormt een waar gesamtkunstwerk. “Het is een mix van David Lynch en Edward Kienholz,” schreef Mark Moorman voor De Volkskrant. Zijn installaties die nu te zien zijn in Eye doen inderdaad onmiddellijk denken aan die van Kienholz. Met name Kamer (2017-2018), een enorme zelfgebouwde houten container met verschillende kamers, doet denken aan Kielholz’ The Beanery uit 1965 of Sollie 17 uit 1979-80. Maar zoals Moorman zijn vergelijking nuanceerde: “maar het is toch vooral Alex van Warmerdam zelf.” De bezoekers worden uitgenodigd één voor één deze unieke surrealistische fantasiewereld van Van Warmerdam te betreden.
De tentoonstelling is een ideaal samenspel van kunsten – film, theater, vormgeving en schilderkunst – die alle facetten van Van Warmerdams kunstenaarschap belichten. In alle onderdelen van de tentoonstelling schemert de nuchtere verbeelding en eigenzinnigheid van Van Warmerdam door – van herenschoenen in een aquarium en stopmotion ‘schilderijen’ tot een meisje dat is samengesteld uit twee boomstammen als benen en een automatisch openslaand boek als hoofd. Als dit je al bizar in de oren klinkt, moet je het vooral met eigen ogen gaan zien.
Als je bekend bent met het schilderwerk van Van Warmerdam, is het onmogelijk de parallellen met zowel de kunstgeschiedenis als met zijn eigen schilderkunst niet terug te zien in zijn films. Bij dezen vijf opvallende, terugkerende stijlkeuzen uit het discipline overstijgende oeuvre van Van Warmerdam.
1. Een flinterdun laagje beschaving
Allereerst is het opvallend dat zowel de geportretteerden in Van Warmerdams schilderijen, alsook de personages uit zijn films, sterke overeenkomsten vertonen. Alle mannelijke hoofdpersonages zijn strak in pak gekleed en lijken van buitenaf beschaafd en een dertien in een dozijn – alsof het je buurman had kunnen zijn. Zijn portretten dragen dan ook anonieme titels als ‘Man met blauwe neus’, ‘Man met bril’ of ‘Man met smalle stropdas’. Totdat je dichterbij komt en deze personages langzaam worden ontleed. Dan blijkt echter dat er onder dit flinterdunne laagje fatsoen, diepgewortelde familiespanningen, emotionele onderdrukking, lust en frustratie schuilgaan; iets dat in Van Warmerdams films altijd onvermijdelijk leidt tot agressie en geweld.
2. Architectuur
Een ander opvallend kenmerk aan zijn artistieke stijl is de sterke aanwezigheid van en focus op architectuur, dat sterk naar voren komt in De Noorderlingen (1992).
De Noorderlingen speelt zich af in de jaren zestig, in een nieuwbouwdorp dat uit slechts één straat bestaat. De uniforme en sobere huizen in deze ene straat grenzen aan het trottoir en hebben enorme, bijna vierkante ramen zodat passanten gemakkelijk naar binnen kunnen kijken; een “typisch Nederlandse gewoonte”, aldus Van Warmerdam. Dit slaat ook weer terug op de frictie tussen binnen- en buitenkant, uiterlijk en innerlijk, exterieur en interieur. “Niemand weet wat er plaatsvindt achter gesloten deuren”, gaat hier dus niet altijd op. In De Noorderlingen fungeren deze vensters herhaaldelijk als een frame binnen het filmframe.
Opvallend is ook Van Warmerdams gebruik van sterke lijnperspectieven – de verhoudingen van driedimensionaliteit in een plat vlak om diepte te suggereren, gezien vanuit het perspectief van de waarnemer. De horizon vormt hierbij het verdwijnpunt waar deze lijnen samenkomen en vervolgens oplossen in het onzichtbare niets. Dit suggereert een oneindigheid en daarmee het niet loskomen uit de huidige situatie, of dorp, of deze ene straat, in dit geval.
“Niets is wat het lijkt in het werk van Van Warmerdam”
Dit is een stijlkeuze die vaak wordt toegepast in de (schilder)kunst, en met name veelvoorkomend is in het magisch realisme. Het magisch realisme wordt gekenmerkt door een bijna fotografische weergave van realistisch lijkende taferelen. De Nederlandse magische realist (kunstschilder) Carel Willink noemde het dan ook liever imaginair realisme; het zo realistisch mogelijk weergeven van de verbeelding. Ongebruikelijke perspectieven en composities creëren hierbij magische, geheimzinnige en onheilspellende taferelen, zoals in het werk van Willink. Het magisch realisme heeft een vervreemdend karakter en wordt daardoor ook wel vergeleken met het surrealisme. Van Warmerdams beeltenissen doen ook sterk denken aan het metafysische werk van de Italiaanse schilder Giorgio De Chirico, wiens droomachtige werken met scherpe lijnen en sterke licht- en schaduwcontrasten vaak een bedreigende, mysterieuze kwaliteit bezitten. Niets is hier dat het lijkt, net als in het werk van Van Warmerdam.
Ook de (door Van Warmerdam gebouwde) villa in Borgman (2013) speelt een centrale rol in de film, en het huis in De Laatste Dagen van Emma Blank (2009) is een onmiskenbare rode draad in het verhaal. “Het huis is een personage bij Van Warmerdam”, schreef het NRC, en dit is een ontegenzeggelijk gegeven.
3. Surrealisme en magisch realisme
Ook Van Warmerdams sterke neiging naar het absurdistische en surrealistische is niet te ontkennen. Eén van de meest absurde, humoristische, maar ook duistere scènes uit zijn filmoeuvre is de iconische scène uit Borgman (2013) waarin zijn slachtoffers ondersteboven met hun hoofden in emmers beton worden gegoten en op de bodem van een meer neerploffen, met hun benen zwierend als waterplanten.
In de tragikomedie Ober (2006) wordt de ober in het aquarium van het restaurant gedeponeerd door treiterende zakenmannen met stropdassen. Ook dit levert een surrealistisch tafereel op.
De onderwaterwereld is een terugkerend thema in Van Warmerdam’s films. “In Ober wordt de ober in een aquarium gegooid, in De Noorderlingen zitten ze met een rietje onder water. Onder water krijgt alles iets magisch. Of je dat nou wilt of niet”, stelde Van Warmerdam in een interview met De Volkskrant.
4. Het bos
Naast de sterke aanwezigheid van en focus op architecturale vormen, speelt het bos als locatie een terugkerende rol in het oeuvre van Van Warmerdam.
In De Noorderlingen (1992) speelt het symmetrisch aangelegde bos een leidraad; als het enige dichtstbijzijnde toevluchtsoord. In Grimm (2013) worden twee kinderen – gespeeld door volwassenen – door hun vader achtergelaten in het bos.
Van Warmerdams locaties vormen altijd méér dan slechts een achtergrond; ze dienen als centrale uitgangspunten waar zijn verhalen omheen zijn gebouwd. Vaak zijn deze locaties door hem zelf geconstrueerd, aangelegd of gebouwd, om precies aan zijn artistieke visie te kunnen voldoen.
5. De grote stad
Ondanks dat veel van Van Warmerdams films zich afspelen in afgelegen gebieden, kleine dorpen of bossen, speelt de stad een enkele keer ook een grote rol. Zo ook in Abel uit 1986, een absurdistisch drama dat gaat over de 31-jarige Abel die nog steeds in zijn ouderlijk huis vertoeft. De film opent met een scène waarin Abel op bed ligt, met op de achtergrond de skyline in de horizon. EXPOSED-lid Jonas Kooyman zag direct de treffende gelijkenis met Edward Hoppers schilderijen, “die de eenzaamheid en anonimiteit van de stadsbewoner zo goed neerzetten.” Hij merkt ook op dat dit grootstedelijke gevoel op andere momenten terugkomt in de film; als mannen in grijze pakken de roltrap afdalen, in een deprimerende lunchroom, en in straatscènes die achter het Paleis op de Dam lijken te zijn geschoten. Ook hier vormen interieur en exterieur belangrijke thema’s; de veilige omgeving van het ouderlijk huis versus de grote, boze stad.
Het moge duidelijk zijn dat Van Warmerdams werk niet gebonden is aan één discipline of medium waarin hij zou uitblinken. Hij grijpt absurde, verborgen gebeurtenissen of tendensen uit het ogenschijnlijk gewone dagelijkse leven, en kiest vervolgens het best passende medium om deze onderwerpen zo goed mogelijk te kunnen verbeelden. In deze zin is het uiteindelijke doel belangrijker dan het middel, en dat doel is diepgewortelde menselijke emoties die onder de oppervlakte liggen bloot te leggen. Emoties die schuilgaan onder onder een laag fatsoen; onder een façade van stropdassen en mantelpakjes. Gevoelens en gebeurtenissen waar mensen liever de ogen, ramen en deuren voor zouden sluiten. Voor mij is Van Warmerdam in elk opzicht nog het allermeest een schilder; hij schildert met verschillende media. Hij gaat ook als schilder te werk bij het creëren van filmscènes; zijn film stills zijn perfect harmonieuze composities waar duidelijk over nagedacht is. Hij is een kunstenaar in de breedste zin van het woord; hij is een levenskunstenaar, een gesamtkunstenaar. En dat is kaputt indrukwekkend.