Het mysterieuze meesterwerk Stalker

Stalker opent met een scène die zich afspeelt in de ‘echte’ wereld; een donkere bar in een vervallen, roestig havenstadje in een (voor de kijker) onbekende uithoek van Rusland. Deze ‘alledaagse’ scènes zijn afgebeeld in warme, donkergele en bruine sepiatinten, waardoor ze een griezelige vintage-schoonheid bezitten. Deze sfeer staat in schril contrast met ‘De Zone’, een industrieel gebied dat is weergegeven in levendige kleuren die gehesen zijn in een etherische, grauwe mist. Deze contrasten zullen alleen maar versterkt worden in de digitaal gerestaureerde versie. De discrepantie tussen het natuurlijke en het industriële en technologische is altijd een terugkerend thema geweest in Tarkovski’s werk. Stalker vormt bovendien het hoogtepunt van zijn carrièrelange preoccupatie met geheugen, trauma en de relatie tussen subjectieve perceptie en fysieke realiteit.

De Zone is een desolaat, industrieel en hermetisch afgesloten terrein vol afval, met een complex labyrint van valstrikken. Zodra mensen De Zone betreden, begint alles op magische wijze te veranderen. De zone is gelegen op een niet-gespecificeerde plek in Rusland, die van horen zeggen wordt bewoond door buitenaardse wezens en ‘De Kamer’ huisvest; een kamer waarin je diepste, meest geheime wensen worden vervuld. De regering heeft De Zone tot onbegaanbaar gebied verklaard en afgesloten met prikkeldraad en grenswachten. Dit heeft echter niet voorkomen dat mensen proberen binnen te komen onder begeleiding van professionele gidsen, waaronder de drie protagonisten uit Stalker.

Drie wanhopige en getormenteerde figuren: een wetenschapper en een schrijver, onder begeleiding van een mysterieuze gids, de Stalker uit de titel, beginnen aan een spirituele reis door dit gebied buiten de beschaving. Ieder heeft zo zijn eigen belangen bij deze zoektocht. De schrijver is op zoek naar inspiratie, de wetenschapper heeft wetenschappelijke doeleinden voor ogen en voor de gids is De Zone een tweede thuis weg van huis. Hij ziet schoonheid in de complete rust en eenzaamheid en beschouwt De Zone als het enige en laatste toevluchtsoord, voor wanneer alle hoop verdwenen is.

Stalker is nog altijd relevant omdat de film zowel iets over het verleden zegt als over het heden en de toekomst. Hij werd gemaakt ten tijde van de Sovjet-Unie en was de laatste film die Tarkovski hier af zou maken. De regisseur was niet altijd even geliefd door de Sovjetautoriteiten wegens de metafysische en anarchistische inslag van zijn films. Stalker was in de jaren tachtig een cultfilm en sloot naadloos aan op het no future-gedachtegoed van dit decennium. De suggestie van nucleaire verdoemenis en de industriële omgeving waarin het verhaal zich afspeelt droegen hier sterk aan bij. Het doet direct denken aan de kernramp in Tsjernobyl, al vond deze gebeurtenis pas zeven jaar later plaats, waardoor Stalker als een donkere voorbode kan worden gezien.

De universele zoektocht naar geluk is een ander thema dat niet generatie- of tijdgebonden is, en misschien wel een van de redenen dat Stalker zoveel verschillende generaties door de decennia heen heeft geraakt tot in het diepste van hun ziel. Stalker werkt als een spiegel voor je eigen (on)geluk en verlangens en stelt confronterende vragen, die al dan niet beantwoord worden, maar dat laatste is het doel ook niet. Volgens Tarkovski is het namelijk vooral zijn bedoeling om het publiek weer een emotionele, in plaats van rationele, relatie aan te laten gaan met kunst. ‘We denken dat kunst speciale kennis vereist; we eisen een hogere betekenis van een auteur, maar het werk moet direct op onze harten inwerken of het heeft helemaal geen betekenis.’

Daarnaast schept de film ook een mogelijk onheilspellend toekomstbeeld, zowel toen als nu, zowel over nucleaire verdoemenis als over heerschappij en onderdrukking door duivelse tirannen die positieve krachten misbruiken en omzetten in iets negatiefs om hun eigenbelang te dienen. De professor vreest dat De Kamer misbruikt zal worden zodra bekend wordt waar die is. Het is volgens hem slechts een kwestie van tijd. ‘Niet vandaag, maar morgen. En in de duizenden. Al deze zogenaamde keizers, grootse inquisiteurs, Führers van alle schakeringen. De zogenaamde verlossers van de mensheid! En niet voor geld of inspiratie, maar om de wereld opnieuw te maken.’ Wij leven in een tijd waarin wereldoverheersing op de loer ligt, en het gevaar bestaat dat positieve krachten in handen vallen van de verkeerde personen. Zo kan zelfs het meest onbekende, afgelegen en rustige toevluchtsoord geen veilige haven meer zijn. Er vallen talloze hedendaagse voorbeelden te bedenken van media en technologische middelen die verkeerd ingezet zouden kunnen worden door duivelse krachten, met wellicht het einde van de wereld zoals wij die kennen tot gevolg.

Stalker is niet voor iedere kijker weggelegd en niet iedereen ervaart de film als een gemakkelijke zit van 162 minuten. Maar de compromisloze Tarkovski had ook allesbehalve een amuserende rol voor ogen voor Stalker. Zo stelde hij: ‘Filmen is Kunst en het leven van de mens een spirituele zoektocht,’ en ‘De film [Stalker] moet aan het begin langzamer en saaier zijn, zodat de kijkers die het verkeerde theater binnenliepen de tijd hebben om te vertrekken voordat de hoofdactie begint.’

Volgens Tarkovski is het basisthema van Stalker ‘het lijden van de mens die zijn gevoel van eigenwaarde heeft verloren.’ Het is een lange, spraakzame zoektocht naar de betekenis van het leven, onderbroken door eindeloos lange takes en enorme momenten van stilte, maar ook prachtig gecomponeerde muziek van Eduard Artemyev en poëzie van vele Russische dichters. Dit vreemde en verontrustende post-apocalyptische verhaal is tegelijk somber en buitengewoon mooi. Zodra je je overgeeft aan alle facetten hiervan, val je in de ban van deze hypnotiserende manier van filmmaken en word je voorzien van zo een emotionele, spirituele en filosofische ervaring, die mogelijk je leven verandert. Tarkovski vergeleek deze ervaring ook wel met transcendente meditatie, waarbij de veelvuldige herhaling van langzame beelden en geluiden resoneert als een soort mantra.

Stalker valt niet in één zit te begrijpen, en dat moet je ook niet verwachten of willen. Het ontplooien van de meerdere lagen en betekenissen vereist meerdere bezichtigingen. ‘Probeer nooit je idee over te brengen aan het publiek — het is een ondankbare en zinloze taak. Laat ze het leven zien en ze zullen in zichzelf de middelen vinden om het te beoordelen en te waarderen,’ aldus Tarkovski. Kunst met een grote K – waar Tarkovski continu naar streefde en hoe hij zijn eigen werk bovendien beschouwde — leent zijn geheimen slechts geleidelijk uit en alleen aan mensen met het sterke verlangen om ze te leren. Net als dat je wensen in De Kamer alleen uitkomen als je genoeg geduld, een sterk genoeg verlangen en doorzettingsvermogen hebt.

Stalker zit boordevol fascinerende beelden die de kijker verdoven. Met name het laatste shot van de dochter van de stalker, die de langzame en pijnlijke reis van de drie avonturiers reconstrueert met drie – door telekinetische krachten bewegende — glazen op een tafel, terwijl ze een gedicht van de Russische poëet Fjodor Tjoettsjev voorleest, werkt hypnotiserend. Stalker is een film boordevol ideeën, maar bovenal, zoals Tarkovski voor ogen had, is het er een die je op emotioneel vlak raakt. En daarom een van de krachtigste films ooit gemaakt.

Dit artikel van onze schrijver Claire Hoogakker is een repost van Cine.