Interview Ming-Liang: kijken in het ritme van de natuur

Ik zit in een wit plastic bad met een vreemde man en een vis. Buiten tiert een tropische moesson. Teder streelt de man de vis, houdt hem tegen zich aan, laat hem vervolgens weer los. Even later ben ik in een desolate bouwval. Voor me op een stoel zit een vrouw in een witte lange jurk, schuin voorovergebogen, haar lange zwarte haren bedekken haar gelaat, raken bijna de vloer. De ongemakkelijke positie lijkt pijnlijk, verkrampt. Ze beweegt niet, deze sprookjesachtige figuur. Alleen de pad, die op de grond tussen het verlaten afval scharrelt, doet me beseffen dat ik in een bewegend schilderij zit.

Door de VR-helm, die mijn ogen en oren geheel omsluit, kan ik mijn eigen lichaam niet zien. Ik weet dat ik in een bovenzaal van Eye in een ontspannen rode kuipstoel zit die kan draaien, met een helm op die met kabeltjes verbonden is aan een computer.

Samen met het zicht op mijn eigen lichaam, vergeet ik voor de duur van de film de ervaring van dat lichaam. Ik zweef in de film en ben gevangen in een ruimte met de personages. In deze ruimtes hebben de ramen geen glas meer, waardoor buiten naar binnen treedt en de natuur zijn sporen achterlaat. De regen die met bakken uit de hemel valt, het zingen van tropische vogels en insecten, het klinkt en voelt allemaal verbazingwekkend dichtbij en echt.

Als ik me weer in mijn eigen wereld begeef en in een door tl verlichte, witte kantoorruimte van Eye tegenover regisseur Tsai Ming-Liang zit, met naast mij een tolk die zijn breedsprakige antwoorden in Mandarijn voor mij vertaalt, vertelt de regisseur: ‘Bij het maken van een film is het niet mijn primaire doel een verhaal te vertellen. Ik wil géén verhalen vertellen. Ik wil dat mensen kijken.’

Meer dan kijken kan je in The Deserted niet doen. Door de VR-helm kan je 360 graden om je heen kijken. Het is vervreemdend naar beneden te kunnen turen en mijn eigen lichaam niet te zien, alleen de viezige grond. In de eerste minuten voelt dat ook onrustig. Want wat nu als ik de ene kant opkijk en buiten mijn gezichtsveld iets gebeurt dat ik net mis?

‘Toen ik begon met dit project, zei de producent dat een gemiddelde kijker het 20 minuten volhoudt met een VR-helm op, omdat er allerlei beperkingen zitten aan hoe lang je zo’n helm op wilt hebben. In de VR-omgeving heeft de toeschouwer het idee heel hard te moeten werken. Voor mij als regisseur was het belangrijk ervoor te zorgen dat de kijker zich een beetje rustig en op zijn gemak voelt, dat hij kalm mag zijn.’

Tsai Ming-Liang neemt ontspannen slokjes van zijn thee, kijkt naar buiten waar een vrachtschip voorbijvaart en vervolgt: ‘The Deserted gaat over het behandelingsproces van de ziekte van Lee Kang-Sheng (Tsai’s vaste acteur die in al zijn films speelt, red.). De manier waarop zijn ziekte aangepakt wordt is geen reguliere behandeling. Je ziet dat hij geheeld wordt door dingen als herinneringen, geesten, een vis.’

‘Bij aanvang van dit project realiseerde ik me dat bijna alle reguliere technieken die ik tot mijn beschikking heb als filmmaker, onbruikbaar waren. Bijvoorbeeld het kadreren of het opbouwen van een beeld, de mogelijkheid om close-ups te maken: dat kon allemaal niet. Ik kreeg te maken met een andere esthetiek, de esthetiek van de ruimte. Wat daarbij het belangrijkste bleek, is de lijn van kijken van de toeschouwer. Waar richt de blik van de filmkijker zich op? De mensen die je waarneemt in The Deserted lijken heel echt, maar omdat je niet dichterbij kunt komen, zijn ze juist ook heel on-echt. Het virtuele wordt hierdoor extra onderstreept. Als kijker ben je, net als de geesten in mijn film, ook een soort geest. Je hangt in de VR-wereld van The Deserted in een hoek van de ruimte.’

Al zwevend in een hoek van die ruimte zag ik dat acteur Lee Kang-Sheng eenzaam was, maar tegelijkertijd ook contact maakte, intimiteit kon toelaten. De scène waarin ik toekijk hoe hij in het bad vrijt is heel liefdevol en zacht, in schril contrast tot scènes uit eerdere films van Tsai Ming-Liang, waarbij seks bijvoorbeeld in kille hotelkamers plaatsvindt en de partners elkaar bijna niet aankijken. Is The Deserted een stijlbreuk met eerder werk, waarin vervreemding en eenzaamheid hoofdthema’s zijn?

‘Wat ik in mijn eerste films heb gedaan kan je niet vergelijken met wat ik in The Deserted laat zien, omdat er geen direct verband is,’ legt Tsai Ming-Liang uit. ‘Film-maken gaat voor mij om het overbrengen van een innerlijke gemoedstoestand, en deze innerlijke gemoedstoestand is aan verandering onderhevig. In The Deserted zie je inderdaad dat mensen kunnen communiceren met dieren, met de natuur, met geesten. Naar mate je levenservaring vergaart – door ziekte, mislukkingen, tegenslag – beland je mentaal op een meer ontwikkelde plek. Door het ouder worden wordt het mogelijk een andere manier van troost te ervaren. Ik probeer ook te laten zien dat herinneringen troost kunnen bieden.’

Hij denkt even na: ‘De film heeft te maken met jezelf proberen te genezen. Ik laat een manier zien waarop je in het leven kan staan en met de natuur om kan gaan: de trage ervaring van heling van Lee Kang-Sheng. In The Deserted gebeuren mysterieuze dingen die niet te verklaren zijn.’

De ruïneachtige plek waar The Deserted zich afspeelt lijkt ook bij te dragen aan het genezingsproces. De ruimte is zo sfeervol en belangrijk dat het haast een op zichzelf staand karakter wordt. Is de ruimte bewust opgevoerd als personage?

‘Voor mij is esthetiek heel belangrijk. Mijn oog richt zich op donkere, verborgen, primitieve plekken, de rafelranden van de maatschappij, plaatsen die aangetast zijn door de tijd. In mijn films geen shots van geavanceerde nieuwe glanzende voorwerpen en ruimtes. Dat is niet wat mij fascineert, maar dat is wel onze dagelijkse realiteit. Kijk om je heen.’ Hij wijst naar de witte muren, de witte tafel, de white-board in de hoek van de kamer.

‘De personages in mijn films zijn vaak eenzaam, en ik wil dat het publiek wanneer ze deze mensen observeert, tot stilstand komt. Dat de kijkers gaan nadenken, dat er reflectie op gang komt. In deze film draagt de ruimte daaraan bij. Dit medium leent zich daar goed voor. Ik vind dat wij in ons leven vaak veel te gehaast zijn. Het tempo van mijn films is daarom expres vrij traag, en dat zorgt ervoor dat je een beter gevoel krijgt van tijd en van het verstrijken van tijd. We denken altijd dat we heel gehaast zijn omdat we van alles moeten, maar eigenlijk verspillen we heel veel tijd.’

Ik voel me aangesproken, ook ik voel me te vaak opgejaagd. Me elke dag een uur onderdompelen in zijn droomachtige virtuele wereld, het lijkt me geen straf. Ik wil dat hij meer VR-films maakt, zijn publiek tot stilstand dwingt. Was deze VR-film een eenmalig experiment of kan ik uitkijken naar een nieuwe VR-productie van Tsai Ming-Liang?

Weer moet Tsai breeduit lachen om mijn vraag: ‘VR is heel nieuw, nog niet uitontwikkeld, en nog lang niet volwassen. Het medium geeft een grote vrijheid, maar er zijn ook allerlei technische kwesties, die verder ontwikkeld kunnen worden. Ik zie VR vooral als een instrument: hoe kan ik het inzetten? En hoe kan ik ervoor zorgen dat het makkelijker wordt ernaar te kijken? VR kan ook een val zijn. Je kan er interessante dingen mee doen, tegelijkertijd moet je ook oppassen dat je niet richting de oppervlakkigheid van een videogame gaat. Maar, als iemand me een zak geld geeft, maak ik zeker nog een VR-film.’