Monumenten voor vluchtigheid: de films van Barbara Meter

“Barbara Meter is echt een van de groten", zegt Simona Monizza, curator experimentele film van Eye. “Als maker van bijzondere films, maar ook als curator en schrijver over films.” Meter werkt al bijna vijftig jaar aan een breed oeuvre, variërend van experimentele fictiefilms tot feministische documentaires en persoonlijke verhalen die raken aan grote gebeurtenissen in de geschiedenis. Haar films vragen toewijding en aandacht, maar voor degenen die dat kunnen opbrengen ontvouwen zich betoverende, meditatieve kunstwerken.

Electric Cinema

Begin jaren 70 richtte Meter met een groepje filmmakers de Electric Cinema op, een platform voor experimentele en avant-garde film in Amsterdam. Electric Cinema zette zich af tegen de commerciële filmwereld en streed voor meer ruimte voor experiment. In een klein zaaltje op de Haarlemmerdijk, waar nu The Movies zit, werden films vertoond en bekende internationale kunstenaars uitgenodigd, zoals Valie Export en Carolee Schneemann. De filmmakers achter Electric Cinema behoorden tot verschillende filmcollectieven, zoals de Nederlandse Filmcoop. Hierbinnen deden ze alles zelf: van camerawerk en productie tot distributie. Zo konden ze onafhankelijk van commerciële productiemaatschappijen helemaal hun eigen gang gaan.

De Electric Cinema en de Filmcoop hebben helaas maar een paar jaar bestaan. Toch hebben ze een blijvende indruk achtergelaten op het experimentele filmlandschap van Nederland. Films hoeven niet narratief te zijn, vonden de filmmakers, maar kunnen associatief en non-lineair zijn, als gedichten of schilderijen. “Films moeten je niet zomaar absorberen”, vertelt Simona over Meters uitgangspunt. “Ze moeten je echt aan het denken zetten.”

Het blijken foto’s van Meters Joodse familieleden, van wie velen om het leven zijn gekomen in de Tweede Wereldoorlog. Meter, die in 1939 werd geboren in Amsterdam als kind van een Joods-Duitse moeder en een vader die in het verzet zat, heeft veel van haar familieleden nooit gekend. De familieportretten worden afgewisseld met beelden van voorbijtrekkende landschappen, dorpen en kamers. Op de achtergrond horen we muziek en het geluid van volle cafés en passerende treinen. Zo ontstaat er iets bijzonders: door het bewegen van haar camera over de foto’s maakt Meter de stilstaande portretten tot bewegend beeld. De familieleden op de foto’s worden haast tot leven gewekt en zo kan ze nog een beetje tijd met hen doorbrengen. Tegelijkertijd stralen de bewegingloze foto's een scherp gevoel van nostalgie uit over de levens die zij niet hebben kunnen leven.

Ze werkt bijvoorbeeld veel met optische printers, waarmee ze Super8mm-film opblaast tot 16mm. Hierdoor wordt de textuur van het filmmateriaal duidelijk zichtbaar. In combinatie met het inzoomen kom je als kijker heel dichtbij de mensen en dingen die worden afgebeeld en krijg je het gevoel ze bijna aan te kunnen raken. Ook speelt ze met contrasten, overbelichting en schaduwen. Dit soort extreme beeldbewerkingen brengen de kleinste details naar de voorgrond en vervagen de omgeving tot korrels en ruis.

Tijdmanipulatie

Deze vormentaal doet denken aan de werking van het geheugen. De uitgelichte details die worden omgeven door ruis zijn net als herinneringen: je haalt specifieke, al dan niet toevallige, details naar voren terwijl je andere dingen juist vergeet, naar achteren duwt. Ook maakt Meter veelvuldig gebruik van gevonden beelden en geluiden, die ze op associatieve wijze in haar films verwerkt. “Ik begrijp niets van tijd”, zegt Meter in een interview door Eye-programmeur Anna Abrahams (in MM2: Experimental Film in the Netherlands since 1960). Soms ervaart ze het niet chronologisch, en voelt het alsof alles tegelijk gebeurt. Dat is de reden dat ze films maakt, vertelt ze, om zo het gevoel te hebben dat ze tenminste iets onder controle heeft. Op film kun je de tijd vastleggen en blijven herhalen. Je manipuleert de tijd, net zoals je doet wanneer je herinnert.

“Monumenten voor de vluchtigheid”, noemt schrijfster Richtje Reinsma de films van Meter (in 'Korrels Tijd en Schaduwlicht', Skrien juni/juli 2008). “De films maken bijna tastbaar dat film en mensen enkel bestaan in hun voorbijtrekken, altijd in beweging, tot het afgelopen is”, schrijft Reinsma. Tegelijkertijd is het juist film waarop je momenten en mensen kunt vastleggen, waardoor je ze eindeloos kunt herhalen en bij je kunt houden. Totdat het materiaal zelf vergaat, iets wat in het geval van 16mm vrij gemakkelijk kan gebeuren. Filmrollen zijn fragiel en alleen al door het afspelen in projectors komen er gaten en krasjes op het celluloid. Ook kunnen kleuren vervagen of veranderen, zelfs als je de rollen voorzichtig bewaart en niet gebruikt. Het materiaal is simpelweg niet bestendig voor het verstrijken van de tijd. Ergens past dit mooi bij de thematiek van Meters werk. “Makers als Barbara Meter zijn vaak blij als het materiaal verandert met de tijd”, zegt Simona. De vergankelijkheid van het materiaal begint zo ook een rol te spelen in de film. Maar om de films te kunnen blijven vertonen en bewaren moeten ze gerestaureerd worden.

Restauratie

Meters films zitten van zichzelf vol ruis en korrel en dat maakt de restauratie van haar films best een lastig proces. Want welke ruis hoort bij de film en wat zijn daadwerkelijk tekenen van verval? “Samen met Barbara Meter en de restaurateurs zijn we door elk filmblik heen gegaan om te bekijken wat aandoeningen zijn van de tijd, en wat zo hoort”, vertelt Simona. Ook gaan de restaurateurs op zoek naar bronnen, om voorbeelden te zoeken van hoe de film ooit werd vertoond. Simona legt uit dat de restaurateurs de films niet schoner of nieuwer maken dan de film ooit was. “We willen zo dicht mogelijk bij de film blijven zoals die ooit is uitgekomen. Dat is het historische moment van waaruit wij werken.” Wel heeft de filmmaker zelf vaak een ander idee. “Het materiaal verkleurt bijvoorbeeld door tijd en de maker kan zich herinneren dat dat altijd al zo was en dat het erbij hoort, terwijl wij zien dat dat niet waar is. Daar moet je dan tussen balanceren. Je zit als restaurator eigenlijk tussen het geheugen van de maker en je eigen kennis en expertise in.”

Eye is zo’n twintig jaar geleden begonnen met het conserveren van Meters werk, in verschillende golven. Dat was best bijzonder, want lange tijd leefde experimentele film alleen in de marge. Instituten als Eye hadden aanvankelijk geen enkele interesse, vertelt Simona: “Het was voor lange tijd echt verdwenen. Experimentele films werden niet meer vertoond.” Door de recente restauraties kan het eerdere werk van Meter toch bewaard en vertoond blijven worden. Maar de plekken en collectieven waar zij toen deel van uitmaakte, zoals de Electric Cinema en de Filmcoop, zijn veel moeilijker te bewaren. Die duiken slechts op als sporen in de archieven, in de vorm van namen, een paar foto’s en een enkel filmpje.