The Square doorprikt het maatschappelijke ideaal van collectieve verantwoordelijkheid en bevraagt ons wantrouwen

Stel je voor: je wandelt ’s ochtends naar je werk door de menigte in een drukke stad. Plots hoor je een hysterisch schreeuwende vrouw naderen die vlakbij jou een man aanklampt. Ze smeekt hem om haar te helpen en wijst naar een dolleman in de verte die woedend op haar af stormt. De man heeft geen flauw idee wat hem overkomt en kijkt in een instinctieve reactie jou aan. ‘Jij helpt me, toch?’

Het overkomt Christian, een museumdirecteur en hoofdrolspeler in The Square, gespeeld door Claes Bang. Voor hij kan overdenken waarom een vreemde hem betrekt bij een situatie waar hij niets mee te maken heeft, wordt hij al verplicht de dolleman op afstand te houden. Christian en de andere man jagen de gek weg, die even later afdruipt. Na een paar minuten is het maffe incident voorbij. De twee kijken elkaar vol ongeloof aan en lachen hun angst weg. Ze groeten elkaar en gaan uiteen. Pas als Christian aankomt bij het museum waar hij werkt, merkt hij dat zijn geld en telefoon zijn gestolen.

Östlund bevraagt in de scène of we er tegenwoordig nog vanuit kunnen gaan dat een ander ons zal helpen als we in nood zijn. Zijn we bereid dat voor een vreemde te doen of is het ieder voor zich nu? Ook toont de scène hoe snel het sociale construct en gevoel van ‘wij’ tegen ‘de ander’ kan ontstaan.

Het is al lang niet meer zo moeilijk om een online verbond te sluiten met wie dan ook. Ineens heb je dan een connectie, privé of professioneel, afhankelijk van hoe ver je het zelf doorvoert. Het gevoel dat je op ieder moment van de dag met iemand in verbinding kan staan is alomtegenwoordig. Maar over wat voor verbinding hebben we het hier? We kijken in deze scène naar de moderne mens die vol ongemak worstelt in het sociale contact met een vreemde. Zie het als een live vriendschapsverzoek bij klaarlichte dag. Schieten we straks zo ver door in onze virtuele bubbel dat we geloven met iedereen contact te kunnen leggen, terwijl we ons doodschrikken als een vreemde ons even aantikt op straat?

Het gevoel van ‘wij’ tegen ‘de ander’ komt terug in de scène waarin performer Terry Notary een chique gala diner terroriseert, in zijn rol van losgeslagen mensaap. Waar hij eerst nog subtiel door het haar van een man aait, wordt zijn gedrag steeds grimmiger als hij zich fysiek opdringt aan een mooie vrouw. Terwijl alle aanwezige mannen in hun glanzende kostuums eerst nog geduldig afwachtten, is dit de trigger voor één van hen om aan te vallen. Terry Notary wordt finaal in elkaar geslagen. Volgen is makkelijker dan de eerste stap zetten, lijkt Ruben Östlund te zeggen. Het heft de angst op die mensen ervan weerhoudt te handelen.

Collectieve verantwoordelijkheid is de symboliek achter de installatie The Square die museumdirecteur Christian aankoopt. Als iemand even zijn bagage veilig wil achterlaten, moet die onaangeraakt blijven in The Square. Wie even wil praten over een net overleden dierbare, kan in The Square op een luisterend oor rekenen. Help uw naaste. Zuiver en simpel, zou je denken. Terwijl hij professioneel echter hard knokt om de maatschappelijke urgentie van de installatie aan zijn omgeving duidelijk te maken, faalt hij privé totaal op vlak van verantwoordelijkheid nemen. Een pijnlijke en tragische tegenstrijdigheid.

Als Christian erachter komt waar de dief van zijn telefoon woont, verspreidt hij dreigbrieven in alle postvakken. Pas veel later komt een jongetje uit het gebouw ‘terror maken’ omdat zijn Playstation is afgenomen. Door de brief van Christian verdenkt zijn vader hem ervan gestolen te hebben. Een valse beschuldiging waar Christian geen enkele verantwoording voor aflegt. Ook wordt hij geconfronteerd met een journaliste die hem ondervraagt over de betekenis die hun onenightstand voor hem heeft. Volgens de ideologie van The Square moet Christian in zijn voorbeeldrol incasseren en verantwoordelijkheid nemen, maar dat maatschappelijke ideaal doorprikt Östlund met dit personage onverbiddelijk.

Dit is het hypocriete mensbeeld dat Ruben Östlund ons graag laat zien, in de vorm van alfamannen die worstelen met hun sociale rollen. De elitaire museumdirecteur die pleit voor een kunstwerk dat collectieve verantwoordelijkheid symboliseert, maar privé niet de ballen heeft om zijn eigen blunders toe te geven. Met de hedendaagse kunstwereld als setting waarin ethische vraagstukken op het voorplan de norm zijn, toont The Square ons ook de dierlijke uitspattingen in een jungle van feestjes en privé schandalen op het achterplan. Dat alles is overgoten met een saus van wantrouwen jegens de ander. De niet ingewijde mensaap mag zijn kunstje doen zolang hij zich aan onze regels houdt. In een tijd waarin tegenstrijdige culturen meer dan ooit versmelten, stelt Ruben Östlund met zijn The Square in vraag of we bereid zijn onze veiligheid op het spel te zetten om de ander te leren kennen.

The Square is vanaf 9 november in de bioscoop te zien.