Tussen performance en performativity: Ginta Tinte Vasermane

Slapstick of Daily Life

De opening van Formed by the Gaze, Twisted by the Beast werd gevierd met een door Vasermane gecureerde Artist Talk in de reeks Eye on Art. Tijdens de introductie van het filmprogramma vertelt Vasermane, zonder zichzelf te willen dateren, dat ze is geboren in Letland ten tijde van de Sovjet-Unie. Dat haar jeugd in de Sovjet-Unie direct samenhangt met het provocerende karakter van haar werk, wuift Vasermane af. In het globale noorden zijn we evengoed onderhevig aan regulerende macht die ons doen en laten beïnvloedt, suggereert ze. Ze laat ons video’s zien van Black Friday uitverkopen waarin mensen zichzelf verliezen in fanatiek consumentisme. Als bezetenen bestormen ze winkels en vliegen ze elkaar aan om het grootste en goedkoopste beeldscherm te kunnen bemachtigen. ‘Slapstick of daily life,’ noemt Vasermane het, want net als de slapstickfilms uit de vorige eeuw wakkeren deze video’s een lach aan door middel van de uitvergroting van menselijk gedrag.

In haar werk refereert Vasermane regelmatig aan dit soort ‘slapstick of daily life’. Zo laat ze zich in haar eerdere werk Almost Never Present II direct inspireren door de Black Friday video’s. In Formed by the Gaze, Twisted by the Beast zijn de referenties obscuurder, maar niet onzichtbaar.

Als je tussen 2 en 9 december op de trappen in Eye omhoog loopt kom je aan het einde van de trap het eerste werk uit de video-installatie tegen. De scène speelt zich eveneens af op een trap, maar deze trap is bekleed met rode loper. De trap in de video doet denken aan de trap van het Palais des Festivals et des Congrès. Jaarlijks wordt de trap tijdens het filmfestival in Cannes gebruikt voor grote galapremières en zodoende ook bekleed met rode loper. Maar waar in Cannes de grote sterren van de filmwereld in een georganiseerde manier de trap bestijgen, glijden de figuren in Vasermane’s werk uit over de treden, rollen ze van de trap af naar beneden en raken ze met elkaar in gevecht waarbij zelfs de gala-outfits niet gespaard blijven.

Toch wijkt de scène uit Formed by the Gaze, Twisted by the Beast niet geheel af van de realiteit. Bij de vorige editie van het filmfestival in Cannes brak er een internet-rel uit toen er video’s op het internet verschenen van een beveiliger die tijdens verschillende rode loper-momenten ogenschijnlijke aanvaringen met beroemdheden had. De video’s werden online uitvoerig gedeeld en geanalyseerd door social-mediagebruikers en entertainment websites. Lag de schuld van de confrontaties bij de beveiliger, die in de opvolging van de regels van het festival de (fysieke) grenzen van diens gasten overschreed, of kon de schuld ook aan de beroemdheden worden toegeschreven omdat zij de grenzen van het festival niet hadden opgevolgd? De ontwrichting van de status quo die op de video te zien was bleek een eindeloze bron voor hedendaags vermaak.

Vasermane maakt in haar werk op een vergelijkbare manier gebruik van de ontwrichting van de status quo om sociale normen op te schudden en te doorbreken. Een vorm van anarchisme, suggereert ze, waarin menselijk gedrag wordt bevraagd.

Choreografie als anarchisme

In het archief van Eye ging de kunstenaar op zoek naar Vaudeville- en slapstickfilms waarin geweld, chaos, de onderdrukking en viering van vrouwen, of absurdistische choreografieën werden getoond. Vasermane focuste zich voornamelijk op onbekende makers en analyseerde de films op de verbeelding van menselijk gedrag. Wat kunnen we van deze films leren over hoe we ons gedragen?

Tijdens de opening laat Vasermane ons een stille Vaudevillefilm zien. In de film, tijdens de opening begeleid door livemuziek van een door Elizabete Beāte Rudzinska speciaal gecomponeerd muziekstuk, vertonen vijf danseressen in kleurrijke kostuums in een balzaal korte choreografieën en acrobatische stunts. Gelach in de zaal wanneer drie van de danseressen zich tot één koprollend geheel vormen of een van de danseressen twee anderen de lucht in tilt, alsof het niets is. De film geeft er blijk van dat deze acrobatische vertoningen tegen de verwachtingen van de kijker inspelen.

De Vaudevillefilm vormt het uitgangspunt voor een andere scène uit Formed by the Gaze, Twisted by the Beast. In een even rijkversierde balzaal worden er soortgelijke choreografieën uitgevoerd, maar in Vasermane’s werk zijn ze rauwer, ongepolijster. De danseressen springen en rollen in baljurken langs en over elkaar heen en slepen elkaar aan de haren van de dansvloer af. Nog meer dan in de Vaudevillefilm speelt Vasermane met de verwachtingen van de kijker, daar speelt choreografie een essentieel onderdeel in.

Vasermane werkt voor haar werk samen met dansers en choreografen. Choreografie gebruikt ze als middel om een tijdelijke verandering in tijd en ruimte te bewerkstelligen, vertelt ze in Eye on Art. De figuren in haar werk bewegen zich op onconventionele manier door een voor de kijker vertrouwde omgeving: een winkelcentrum, een kantoor, een restaurant. Daarmee stelt de kunstenaar op komische wijze onze sociale normen aan de kaak. De lichamen van de dansers, zo vertelt ze, zorgen voor een tijdelijke verschuiving in de menselijke orde.

Dit is misschien het beste te begrijpen door middel van het concept 'performativity' van de Amerikaanse filosoof en feminist Judith Butler. In diens invloedrijke boek Gender Trouble stelt Butler dat (onze ervaring van) gender sociaal en cultureel geconstrueerd is. Door het herhaaldelijk uitvoeren van bepaalde gedragingen worden deze acties geassimileerd en genormaliseerd en ondersteunen daarmee het discours over gender. In andere woorden, je bent geen gender, je voert gender uit.

Wanneer acties niet worden uitgevoerd ter ondersteuning van een bepaald discours, simpel gezegd als bijvoorbeeld ‘vrouwen’ zich niet ‘vrouwelijk’ gedragen, gaat dat in tegen de regulerende macht of, zoals Vasermane suggereert, de geconstrueerde menselijke orde. Op deze manier kunnen we Vasermane’s werk lezen als een provocatie tegen deze regulerende macht. De kunstenaar gebruikt choreografie om menselijk gedrag uit te vergroten en legt daarmee de vinger op de zere plek. Een oncomfortabel gevoel kan je ervan krijgen, als je iemand aan de haren door de ruimte voortgesleept ziet worden, maar maakt Vasermane daar niet juist de verwachtingspatronen in ons gedrag pijnlijk duidelijk?

Als vanuit het niets verschijnen er muzikanten uit het publiek. Vasermane gebruikt de opening van Formed by the Gaze, Twisted by the Beast om nogmaals de boel op te schudden. De anarchistische benadering die ze ook in haar video-installatie gebruikt sijpelt door tijdens de performance. De ontwrichtende stemming die dit teweeg brengt wordt beantwoord door een bezoeker die zichzelf deel maakt van de performance. Opnieuw laat Vasermane zien hoe ze hoe ze door middel van performance het publiek weet na te laten denken over performativity en het koord daartussen feilloos weet te bewandelen.