Black Atlantic Visions: een speculatief continent

Mijn reis naar Black Atlantic Visions begon in januari 2018 toen ik vrijwilliger was bij de videotheek van het Internationaal Film Festival Rotterdam. Dat was de enige manier waarop ik zoveel films kon zien als ik wilde en mijn studie met mijn vrijwilligerswerk kon combineren. Ik stond toen nog aan het begin van mijn artistiek onderzoek naar mijn Kaapverdische erfgoed en mijn ontwikkeling als filmmaker. Ik zocht naar manieren waarop ik contact kon leggen met mijn algemene geschiedenis en de geschiedenis van mijn voorouders. Deze verhalen waren namelijk niet opgeschreven en grotendeels immaterieel vanwege de gevolgen van de kolonisatie van het eiland.

En terwijl ik nog volop op zoek was naar persoonlijke, culturele en historische reflecties in de wereld om me heen, zag ik toen Café com canela (2018). Deze Braziliaanse film van Ary Rosa en Glenda Nicácio gaat over een hechte Afro-Braziliaanse gemeenschap in Bahia en hun collectieve en gevoelige omgang met het alledaagse leven, rouw, persoonlijke transformaties en voorouderlijke verbindingen. Deze tedere film bood op ruimhartige wijze een weerspiegeling van mijn eigen gemoedstoestand en mijn zoektocht, als ook een verbinding tot een andere, maar toch herkenbare gemeenschap aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Bovenal toonde dit werk mij het belang van film in het constructief omgaan met immaterieel koloniaal erfgoed en postkoloniale echo’s.

Een speculatief continent

Café com canela is mede daarom de eerste film die getoond wordt tijdens Black Atlantic Visions, het programma dat ik voor Programmeurs van de Toekomst bij Eye heb gecureerd. Ik hoop dat ik zo samen met de toeschouwer een vergelijkbare intieme ervaring kan creëeren. Black Atlantic Visions is een showcase van hedendaagse films en video-installaties uit het gebied dat ook wel bekend staat als de Black Atlantic. Dit is een speculatief continent met de Atlantische Oceaan als centrum, dat puur door koloniaal geweld een zeestraat werd waardoor de Afrikaanse diaspora werd ontwricht en verplaatst van Afrika naar ‘Amerika’ en Europa. Vanwege een gebrek aan traditionele archieven bewaarden de mensen uit deze regio’s hun geschiedenis en opnieuw uitgevonden culturen met behulp van de ‘bewuste diepte’ van de Atlantische Oceaan, via inbeelding, spiritualiteit en speculatie.

Café com canela was voor mij net zozeer als voor jou een beginpunt tot de vele Afro-diaspora films die gelijksoortige inspiratiebronnen hebben om dit programma binnen te stappen. Het komt voort uit de geladen, kolkende stiltes die ‘bewuste ruimte’ binnen onze geleefde ervaringen als mensen uit de Afro-diaspora innemen. Ik heb het hier over stiltes die de filosoof Bayo Akomolafe ‘the gasp’ noemt. Dit is een liminale ruimte, een grensgebied waar magisch realisme en de Goden verblijven en alles wat te immens en te complex is om te categoriseren.

Dit concept wordt halverwege Café com canela prachtig geïllustreerd, wanneer Roquelina, de grootmoeder van Violetta, vredig, geliefd en van ouderdom overlijdt in haar slaapkamer. Haar overgang naar een andere wereld, de ‘Andere Kant’, wordt aangegeven door een simpel beeld van haar slaapkamer. De enige indicaties van haar bestaan zijn haar onopgemaakte bed, haar witte gebreide trui die op een stoel ligt en de verse bloemenoffers op haar altaar. De stilte van haar verlies wordt alleen tot leven gewekt door de magische weerspiegeling van kabbelend water, die haar slaapkamermuren op geruststellende wijze overspoelt. De grenzen van de tastbare werkelijkheid vervagen en meerdere werelden smelten ineen.

Ondoorzichtigheid

Ik word nog altijd geraakt door deze scène en door hoe dit enkele poëtische beeld een bepaalde vorm van kennis omvat die niet alleen de hele film samenvat, maar ook specifieke omstandigheden van postkoloniaal leven en dus ook van creatie. Stille, immateriële kennis die in een enkel poëtisch beeld wordt weergegeven. Je zult de film zelf moeten zien, want woorden schieten nog altijd tekort om de densiteit van deze scène te omschrijven, net zoals woorden me constant tekortschoten tijdens het samenstellen van Black Atlantic Visions.

Dit doet allemaal denken aan de filosoof, creatieve voorouder en mede-eilander Édouard Glissant, wiens werk in Poetics of Relation (1990) mij ondersteunde bij het navigeren van deze grote bron aan immateriële kennis die de Atlantische Oceaan herbergt, zonder toegang tot traditionele archieven, boeken of monumenten. Het is zowel een begraafplaats als een plek gevuld met mogelijkheden. Hier leven de sporen van onze Afrikaanse voorouders (zoals originele taalgebruiken, religie en herinneringen) nog altijd onder de golven. Ondanks gewelddadige praktijken leerden deze mensen in deze troebele wateren te ademen en regenereerden zij nieuwe bevolkingen, culturen, rituelen, gebaren en creooltalen op nieuwe landen rondom de Atlantische Oceaan.

Airconditioners

De Atlantische Oceaan, een fysieke manifestatie van die ‘gasp’, heeft met opzet de constellatie gebaard van de Afrikaanse diaspora, en Black Atlantic Visions eert dit. We moeten bedenken dat niet alles verbaal utgedrukt moet en kan worden en dat film een cruciale rol speelt bij het overdragen van immateriële kennis en ‘gasps’ die ons ondanks hun variaties allemaal verbinden. In Black Atlantic Visions verschijnen kleine stromingen van deze koloniale onderhandelingen en postkoloniale herzieningen door de werken van hedendaagse filmmakers die ik eerder noemde, maar ook door films zoals Atlantique (2019) van Mati Diop en Air Conditioner (2020) van het filmcollectief Fradique, waarin airconditioners, belast door mysterieuze krachten, van gebouwen in Luanda beginnen te vallen. Ondertussen deelt de Kameroense multidisciplinaire kunstenaar Ethel Tawe bij MACA voorouderlijke herinneringen en orale tradities in de installatie Image Frequency Modulation (ongoing work) uit 2021.

Ik nodig je uit om je aan te sluiten bij deze rijke constellatie door je hart, je gedachten en je tijdlijn met je mee te brengen. Met dit programma hoop ik dat we verschillende tijden samen kunnen smelten, dat we collectief open zullen staan om te zoeken en om voorbij het scherm en diens gewoonlijke verhalen en temporaliteit te reiken, om de vierde wand te doorbreken, de grenzen van beeld en geluid opnieuw in te beelden, en de realiteit, genredefinities en mediumgrenzen te doen vervagen. Laat dit, in de geest van Glissant, een collectief moment zijn om water in onze handen vast te houden en het langzaam door onze vingers te laten druppelen, terug de Atlantische Oceaan in, net zoals hij het voor ogen had.

Over Janilda Bartolomeu

Janilda Bartolomeu is filmprogrammeur, filmmaker en onderzoeker en behaalde een master in Comparative Arts & Media Studies. Als lid van het Research & Development team bij Het Nieuwe Instituut onderzoekt zij het concept van ‘spectraliteit’ binnen verschillende (post)koloniale contexten en de immateriële kennisproductie van de Kaapverdische gemeenschap in Rotterdam, door middel van verscheidene filmtechnieken. Haar filminteresses omvatten postkoloniale echo’s, nawerking en herinneringen, speculatieve fictie en het vinden van co-creatieve manieren van filmprogrammering. Momenteel woont Janilda in Rotterdam.